OSMANLI’NIN BÜYÜK AYAKLANMALARINDAN: CELALİ İSYANLARI

16. ve 17. yüzyıllarda, Anadolu topraklarında toplumsal ve ekonomik yapının bozulmasından kaynaklanan ayaklanmaların tümü Celali İsyanları olarak adlandırılmıştır. İsyanlar sırasında Osmanlı Devleti padişahı Yavuz Sultan Selim idi.

KISACA CELALİ İSYANLARI ÇIKIŞ HİKAYESİ

1519 yılında Bozoklu Şeyh Celal önderliğinde Yozgat çevresinde Alevi Türkmen halk arasında başlayan isyandır. Vergi toplayan memurların yolsuzlukları, Osmanlı idaresine duyulan memnuniyetsizlik, ağır vergiler, toprakları elinden alınan sipahiler bu isyanın çıkış sebeplerindendir. İsyan çok kısa sürede diğer yörelere doğru yayılmış ve Bozoklu Celal, Anadolu’da büyük bir üne sahip olmuştur. Kısa sürede büyüyen bu isyanları Osmanlı Devleti kanlı bir şekilde bastırmıştır. Ayaklanmanın adı ilk isyanı başlatan kişi olan Şeyh Celal’in isminden gelmektedir. Bundan sonra Anadolu’da çıkan diğer isyanlara da Celali İsyanları, isyancılarına ise Celali denmiştir.

CELALİ İSYANLARININ NEDENLERİ

16. yüzyıl sonlarında başlayan Celali İsyanları sebepleri nelerdir? 

16. yüzyılın sonlarında başlayan Celali isyanları nedenleri arasındaki en temel konu ekonomik ve toplumsal bunalımdı. Coğrafi keşifler sonucunda Anadolu ile Akdeniz üzerinden geçen ticaret yolları eski önemini yitirmeye başlamıştı. Osmanlı ekonomisinde büyük bir öneme sahip olan bu ticaret yollarının önemsizleşmesi devletin gelirlerinin azalmasına ve ekonomik anlamda gerilemeye sebep olmuştu. Para değer kaybediyor, işsizlik artıyordu. Gerileyen Osmanlı ekonomisinin karşısında ise gittikçe güçlenen, gelişen Avrupa devletleri vardı. Bu yüzden fetihler durma noktasına gelmiş, savaşlardan elde edilen ganimetler azalmaya, savaş giderleri ise artmaya başlamıştı. Osmanlı hazinesindeki para gittikçe azalıyordu. Bu duruma bulunan çözüm ise halktan alınan vergiler artırmaktı. Özellikle topraktan alınan vergiler artmıştı. Bu durum köylülerin vergiler altında daha çok ezilmesine sebep olmuştu. 

Osmanlı Devleti’nde alınan tüm vergiler için buraya tıklayabilirsiniz.

Osmanlı’da tımar sistemi uygulanmaktaydı. Bu sistem sebebiyle vergiyi dirlik sahipleri toplamaktaydı. Dirlik sahipleri reayaya zulmediyor, kanunun emrettiğinden daha çok vergi toplamaya çalışıyorlardı.  Köylüler zulümden ve haksızlıktan yorulup topraklarını terk ettiler. Geçim kaynağı aramak, iş bulmak için kasaba ve şehirlere akın ettiler. İş bulamayanlar ise eşkıyalık yapmaya başladılar. Levent ve suhte olarak iki zümreden oluşan bu gruplar devletin asayişini bozmaktaydı.

Suhte adı verilenler medrese çıkışlı öğrencilerdi. Medreseyi bitirmelerine rağmen iş bulamayan suhteler Bursa, Bolu ve Samsun yörelerinde büyük ayaklanmalar başlattılar. Levend adı ise tarlalarını, mallarını satıp elinde hiçbir şey kalmayan erkeklerden oluşan gruptu.

Osmanlı Devleti’nde toprak sistemi bozulmaktaydı. Ordu artık tımarlı sipahiler yerine sekbanlardan oluşuyordu. Sekbanlar ücretli askerlerdi ve savaş zamanı düzenli aylık alırken barış zamanlarında aylıksız kalmaktaydılar. Aylıksız kaldıklarında ise eşkıyalık yapmaya başlıyorlardı. Maddeler halinde Celali İsyanları nedenleri:

Kısaca Celali İsyanlarının Nedenleri :

• Ekonomik ve Toplumsal bunalım
• Vergilerin artırılması
• Dirlik sahiplerinin halka zulmetmesi

ANADOLU’DAKİ ÖNEMLİ CELALİ İSYANLARI

Şeyh Celal İsyanı : Celali ayaklanmaları arasında yer alan ilk isyandır. Bozoklu Şeyh Celal önderliğinde başlamış ve öldürülmesiyle sona ermiştir.

Baba Zünnun İsyanı : Kanuni Sultan Süleyman döneminde vergilerin adaletsiz olduğunu düşünen Baba Zünnun önderliğinde başlamıştır. İsyana sebep olan kişilerin öldürülmesiyle sonlanmıştır.

Kalender Çelebi İsyanı : Ankara çevresinde Kalender adındaki kişi tarafından çıkarılmıştır. Artan vergiler sebebiyle başlayan isyan kısa sürede büyümüş ve kanlı bir şekilde sona ermiştir.

Karayazıcı İsyanı :  Sekban bölükbaşı olan Karayazıcı önderliğinde Sivas ve Maraş bölgesinde ortaya çıkmıştır. Bu isyana dirlikleri elinden alınan sipahiler, çiftbozan köylüler, işsiz kalan sekbanlar, yönetimden hoşnut olmayan beyler, paşalar katılmıştır.

Deli Hasan İsyanı : Karayazıcı’nın kardeşidir. Abisinin ölümünden sonra ayaklanma büyüdü ve Deli Hasan Orta Anadolu’ya egemen hale geldi. Devlet isyanın üstesinden gelebilmek için O’nu Bosna Beylerbeyliği’ne paşa olarak atadı.

Diğer Önemli İsyanlar : Tavil Ahmed, Canbulatoğlu ve Kalenderoğulları isyanları da önemli Celali isyanları arasındadır.

CELALİ İSYANLARININ SONUÇLARI 

Ağır vergiler altında ezilen reayanın, toprakları alınan eski sipahilerin, geçinemeyen köylülerin de dahil olduğu Celali ayaklanmaları, Anadolu’da meydana gelen en büyük ayaklanmalar arasındadır. Ağır vergi yüküne dayanamayıp topraklarını terk eden köylüler işsiz kalmış ve kentlere göçmüşlerdir. Bu da Büyük Kaçgun’a sebep olmuştur. Büyük Kaçgun, Celali İsyanlarının sonuçları arasından yalnızca biridir. Vergiler dolayısı ile büyük borçların altına giren köylüler, topraklarını tefecilere devretmek zorunda kalmıştı. Bu durumunun sonucunda ise tımar sistemi bozuldu, kırsal bölgelerde güvensizlik ortamı oluştu. Tarımsal üretim düştü, kıtlık baş gösterdi. Tarım ürünlerinin fiyatı yükseldi. Yüz binlerce insan canını, malını yitirdi. Kısaca Celali İsyanları Sonuçları :

Maddeler Halinde Celali İsyanlarının Sonuçları :

• Büyük Kaçgun adı verilen köyden kente göçler gerçekleşti.
• Tımar Sistemi bozuldu.
• Osmanlı toprak sistemi bozuldu.
• Kırsal bölgelerde eşkiyalar çoğaldı.
• Tarımsal üretim azaldı. Kıtlık başladı.
• Yüzlerce insan öldü.

BONUS

Yazımızda Celali İsyanlarının çıkış hikayesi nedir? , Celali İsyanlarının nedenleri nelerdir? ve Celali İsyanlarının sonuçları nelerdir? sorularının cevaplarını verdik. Ve bonus olarak ise celallenmek teriminin nereden geldiğini açıklıyoruz: İsyanlar sırasında birçok kent, kasaba, köy yıkıldı. Günümüzde sıkça kullanılmakta olan celallenmek terimi isyana da ismini veren Celal isminden gelmektedir.