OSMANLI DEVLETİ KÜLTÜR MEDENİYET II: MERKEZ TEŞKİLATI

Osmanlı İmparatorluğu Kültür Medeniyet konusunun ikinci kısmı olan yazımızda Osmanlı Devleti Merkez Teşkilatı , Taşra Teşkilatı ve Eyaletler konularını anlatacağız.

OSMANLI DEVLETİ MERKEZ TEŞKİLATI ( HÜKÜMDAR / SARAY / DİVAN-I HÜMAYUN )

Osmanlı Devleti Merkez Teşkilatı hükümdar , saray ve divan-ı hümayundan oluşur.

DİVAN-I HÜMAYUN

• Divan-ı Hümayun ilk defa Orhan Bey döneminde kurulmuştur. II.Mahmut döneminde Nazırlıkların kurulması ile Divan-ı Hümayun son bulmuştur.
• Divan-ı Hümayun başkanlığını Fatih Sultan Mehmet dönemine kadar padişahlar yaparken ; Fatih döneminde sadrazamlar yapmaya başlamıştır. Padişah , Sadrazam başkanlığındaki Divan ‘ı adalet penceresi anlamına gelen ‘’ Kasr-ı Adl ‘’dan izlerdi.
• Divan ‘da alınan kararlara hüküm , kaydedildiği defterlere mühimme
• Divan- Hümayun , karar aldığı için yasama organı, hükümet görevi üstlendiği için yürütme organı, üst mahkeme özelliği taşıdığı için de yargı organı özelliği gösterir.

DİVAN ÜYELERİ

Osmanlı Devleti Merkez Teşkilatı konusunun alt başlıklarından olan divan üyeleri ve açıklamaları aşağıda bulunmaktadır.

Sadrazam (Veziriazam)

Padişahın mutlak vekilidir. Devletlü , Fehametlü gibi unvanlara sahiptirler.          Sadrazam olabilmek için bazı şartlar vardı. Türkçe bilmek, Müslüman olmak, Beylerbeyliği veya Sancakbeyliği yapmış olmak bu şartlar arasındaydı.          I.Murat zamanında vezir sayısı ikiye çıkarılmıştır. Birinci olan vezire de vezirazam denmiştir.          Sadrazamın sözü, padişahin buyruğu kabul edilirdi.          Sadrazam emirlerine Buyruldu denirdi.          Padişahın mührünü taşırdı.          Sadrazam , eğer padişah sefere katılmaz ise ordunun başında Serdar-ı Ekrem sıfatıyla sefere çıkardı.          Sefere çıkarken yerine Sadaret Kethüdasını bırakırdı.          Sadrazam konaklarına , Paşa Kapısı veya Babıali denirdi.

Kubbealtı Vezirleri

Vezirlerin görevleri sadrazamlara yardım etmektir.          Kubbealtı vezirleri padişah tarafından atanırdı.          Sadrazamlık da olduğu gibi vezir olmak için de bazı şartlar vardı. Bunlar; sancak beyliği , beylerbeyliği ve Rumeli beylerbeyliğinde bulunmak idi.          Osmanlı Devleti’nin ilk veziri Alaaddin Paşa’dır.          Vezir sayıları I.Murat döneminde sadrazam dahil 2, Bayezid döneminde 3, Kanuni döneminde ise 7’ye çıkmıştır.          Vezir sayılarının artmasının sebebi devletin sınırılarının büyümesidir.

Kazasker (Kadıasker)

Kazaskerlik , ilk kez I. Murat zamanında oluşturuldu.          Kazasker olmak için şartlar doğuştan Türk ve Müslüman olmak ayrıca medrese çıkışlı olmaktı.          Kazasker , müderris ve kadıları atamakla görevli idi. Ayrıca, adalet , kültür ve eğitim ile ilgili işlere bakardı. Günümüz Milli Eğitim Bakanlığı ve Adalet Bakanlığına denk geldiği söylenebilir.          Kazaskerin davalarda verdiği kararı kimse bozamaz.         Kazasker , Ruznamçe adı verilen defter tutardı.          Kazaskerler , Rumeli ve Anadolu Kazaskeri olarak ikiye ayrılırdı. Fakat baş kazasker Rumeli Kazaskeri idi.

Nişancı

Turaği , Tevkici , Mühürdar da denir.          Selçuklu Devleti’nde karşılığı Pervaneci ‘dir.          Padişah belgelerine tuğra çekerdi.          Örfi kanunları iyi bilmekle sorumluydu.          Herhangi bir bölgenin sosyoekonomik , demografik özelliklerini ve fethedilen yerlerin kaydını Tahrir defterine kaydederlerdi.          Tapu ve kadastro işleriyle ilgilenirdi.          17. Yüzyıla kadar dış işleri ile de ilgilendi.          Memurların özlük işlemleri Nişancı tarafından yürütülürdü.          Defterhane-i Amire’den sorumlu divan üyesidir.          Osmanlı Devleti ‘nde nişancı olan ilk kişi Muhammed Asgarül Cezeri ‘dir.

Reisü’l Küttab

Reisülküttab , nişancıya bağlı görev yapardı. 17.yüzyılda önemi artmaya başladı ve nişancıdan ayrılıp dış işlerinden sorumlu divan üyesi oldu.          Padişaha gelen mektupları tercüme eder, dış yazışmaları yapardı.          Reisülküttab kendisine bağlı kalemlere sahipti. Bunlar : beylikçi , tahvil , rüus ve amedi kalemleri idi.

Defterdar

Osmanlı Devleti ‘nin mali işlerinden sorumlu olan devlet adamıdır. Günümüz Maliye Bakanı denilebilir.          Başlarda sayısı bir olan defterdar , mali işlerin artması sebebi ile Rumeli ve Anadolu defterdarı olarak sayıca ikiye çıkmıştır.          Baş defterdar, Rumeli defterdarıdır. Bütün mali işlerden sorumludur.          Padişahtan sonra padişah izni olmadan tek başına ferman çıkaran tek devlet görevlisidir. ( Padişahın olmadığı zamanlarda acil durumlar olduğunda mağduriyet yaşanmaması için )          İlk defterdarlık I. Murat döneminde kuruldu.

Kaptan-ı Derya

Denizcilik ve donanma ile ilgili konulardan sorumludur.             İstanbul’da bulunduğu sürece divan toplantılarına katılırdı.          İlk Kaptan-ı Derya Karamürsel Alp‘tir.          Divana üye olan ilk Kaptan-ı Derya Barbaros Hayrettin Paşa’dır. Kanuni Sultan Süleyman zamanında divana girmiştir.

Yeniçeri Ağası

Yeniçeri Ocağı’nda en yüksek rütbeli olandır.          Sarayın ve İstanbul’un güvenlik işlerinden sorumludur.          Savaşta başarı gösterenleri / çok iyi olanları ödüllendirmek için vezir unvanı verilirdi.           Vezir unvanı verilen yeniçeri ağaları divana katılabilmekteydi

Şeyhülislam

Şeyhülislam ataması padişah tarafından yapılırdı.          Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nde sadrazam ile denk sayılmıştır.          Divan’a sonradan üye olmuştur.          Divanda alınan kararların İslam’a uygun olup olmadığı konusunda görüş verirdi. Bu konudaki fikir ve görüşlerini açıklamasına ifta denir. Şeyhülislam ‘ın açıkladığı / yayınladığı kararlara ise fetva denirdi.          Osmanlı Devleti ‘nde ilk şeyhülislam Molla Fenari ; son şeyhülislam Medeni Mehmet Nuri Efendi ‘dir.

DİVAN KALEMLERİ

Tahvil Kalemi	Yüksek derece memurlar ile ilgili beratlar yazarlar. Tahvil Kalemi başkatibi Mümeyyiz ‘dir.
Amedi Kalemi	Amedi kalemi padişah ve vezirazam arasındaki yazışmaları yürütür ve reisülküttabın özel kalemidir.
Rüus Kalemi	Maaşlı memurların beratlarını yazan kalemdir.
Beylikçi Kalemi	Divan kararlarını kaydeden divandır.
Teşrifatçılık Kalemi	Resmi toplantı hazırlıklarından sorumlu kalemdir.
Vakanüvislik Kalemi	Reisülküttaba bağlı olan bu kalem günlük olayları kaydeder.

 

DİĞER DİVANLAR

Ayak Divanı	Olağanüstü durumlarda toplanan divandır.
Galebe Divanı	Elçi kabul edilen divandır.
Çarşamba Divanı	Sadrazamın konağında şehrin sorunlarının konuşulduğu divandır.
Cuma Divanı	Sadrazamın konağında toplanılır; genellikle din ve eğitim ile ilgili konular konuşulurdu.
Sefer Divanı	Sefer öncesinde toplanılan divandır.
İkindi Divanı	Sadrazam önderliğinde devlet işlerinin görüşüldüğü divandır. Divan-ı Asefi adı da verilir.

 

YÖNETİCİ GRUPLARI

Osmanlı Devleti Merkez Teşkilatı konusunun alt bölümü olan yönetici grupları seyfiye , kalemiye ve ilmiye kalemlerinden oluşmaktadır.

SEYFİYE	KALEMİYE	İLMİYE
Askeri bürokrasi ile ilgilenen sınıftır. Temsilcisi Veziriazamdır. Ehli-i Kılıç , Ümera sınıfı diye de bilinir.	Sivil bürokrasi ile ilgilenen sınıftır. Yazışmalar , hazine kayıtlarından sorumlu olan sınıftır. Ehl-i Kalem olarak da bilinirler.	Eğitim , din ve hukuk bürokrasisi ile ilgilenen sınıftır. Temsilcileri Şeyhülislamdır. Medrese mezunu olurlar. Ehl-i Şeri ve Ulema sınıfı olarak da bilinir.
Veziriazam Vezir Kaptan-ı Derya Yeniçeri Ağası Beylerbeyi Sancakbeyi	Defterdar Nişancı Reisülküttap Divan Katibi Vakanüvis	Şeyhülislam Kazasker Kadı İmam Müezzin Kadı Naibi Hatip

 

SARAY

• Osmanlı Devleti merkez teşkilatı içerisinde yer alan saray , padişahın özel yaşamını geçirdiği ve devlet işlerinin yürütüldüğü merkezdir.
• Ayrıca saray ; divan toplantılarının , cülus törenlerinin , yabancı elçilerin kabulünün , iç oğlanlarının eğitiminin ve bayramlaşma törenlerinin yapıldığı yerlerdir.
• Saray ; birun , Enderun ve harem-i hümayun olarak üç kısma ayrılır.

BİRUN

• Dış veya taşra anlamına gelen birun , sarayın dış bölümüdür.
• Birun , Babüssaade kapısı ile Enderun ‘a bağlanır.
• Devletin yürütme organı olan hükümet , sarayın Babüssaade adı verilen kısmında toplanırdı.
• Dışarıdan gelen elçiler burada kabul edilir ve devlet meseleleri burada konuşulup karara bağlanırdı.
• Devlet buradan yönetilir ve protokoller burada düzenlenirdi.
• Osmanlı Devleti merkez teşkilatı içerisinde yer alan sarayın dış kısmı olan birun görevlileri :

Yeniçeri Ağası Miralem Kapıcıbaşı Mirahur Çakırcıbaşı Çeşnigirbaşı Çavuşbaşı Mütefferikalar Bostancılar Kapıcılar Kethüdası Sipahiler Cebeciler Topçular Arabacılar

 

ENDERUN

• Enderun , sarayın iç bölümüdür.
• Okul niteliğindedir. Devşirmeler , güvenilir hizmetkarlar bu bölümde devletin ihtiyaçları doğrultusunda burada yetiştirilirdi.
• Mahmut döneminde memurlar Mekteb-i Maarif-i Adliye ‘den alınmış ve bu durumda enderun önemini yitirmeye başlamıştır. II. Meşrutiyet ilanı ile enderun resmen kalkmıştır.
• Osmanlı Devleti merkez teşkilatı içerisinde yer alan sarayın iç bölümü olan enderun görevlileri:

Kapı Ağası Saray Ağası Ak Hadım Ağası Has Odabaşı Silahtar Çuhadar Rikabdar Dülbentçi Tutsaklar

HAREM ( HAREM-İ HÜMAYUN )

• Harem , padişah ve ailesinin özel hayatını geçirdiği bölümdür.
• Saray kadınları burada eğitim görürdü.
• Yasak anlamına gelen haremin görevlileri :

Harem Ağası Kara Hadım Ağası Darüssaade (Kızlar) Ağası

 

TAŞRA TEŞKİLATI ( TAŞRA İDARESİ)

• Osmanlı Devleti ‘nin başkenti olan İstanbul devletin merkezi kabul edilirken buranın dışındaki tüm topraklar taşra olarak isimlendirilmiştir.
• Osmanlı İmparatorluğu ‘nun tarım faaliyetleri , ekonomik yapısı , askeri teşkilatı , vergi düzeni tımar sistemi ile iç içedir ve taşra teşkilatının temelini oluşturan ana yapıdır.

TAŞRA YAPISI

• 1840 yılına kadar olan Vilayet Nizamnamesi :

	ADALET	GÜVENLİK	YÖNETİCİ
EYALET	Kadı	Subaşı	Beylerbeyi
SANCAK	Kadı	Subaşı	Sancakbeyi
KAZA	Kadı	Subaşı	Kadı
KÖY	Kadı Naibi	Subaşı	Kethüda

 

• 1840 ve 1871 yılı Vilayet Nizamnameleri :

	1840 VİLAYET NİZAMNAMESİ YÖNETİCİLERİ	1871 VİLAYET NİZAMNAMESİ YÖNETİCİLERİ
EYALET (VİLAYET)	Müşir (Vali)	Müşir (Vali)
SANCAK (1840)   LİVA (1871)	Mutasarrıf (Kaymakam)	Mutasarrıf (Kaymakam)
KAZA	Kaza Müdürü	Kaza Müdürü
NAHİYE (1871’DE EKLENDİ)	1840 yılında yok.	Nahiye Müdürü
KÖY	Muhtar	Muhtar

EYALETLER

Salyaneli ( Yıllıklı ) Eyaletler :

• Tımar sisteminin uygulanmadığı , yerine İltizam sisteminin uygulandığı eyaletlerdir.
• Bu eyaletlerden elde edilen gelirler buradaki görevlilerin maaşları çıktıktan sonra merkeze aktarıldı.
• Yılda bir kez maaş alırlardı.
• Bu eyaletler :

→Mısır

→Habeş

→Yemen

→Tunus

→Cezayir

→Trablusgarp

→Bağdat

İLTİZAM SİSTEMİ NEDİR ?

• Salyaneli eyaletlerde vergi gelirini toplama işini devletin ihale ile yapmasına iltizam sistemi

• İhaleye çıkarılan topraklara mukataa toprak denir.

• İltizam sistemi için ihaleye girerken devlete verilen ve geri alınamayan ihale katılım ücretine muaccele

• İhalede en yüksek rakamı verip ihaleyi kazanana mültezim

• İltizamı kazanan mültezimler bir yıllık vergi gelirini devlete peşin öder, kendisi halktan aylık olarak toplardı.

• Vergi toplama hakkına ömür boyu sahip olunması durumuna malikane sistemi denmiştir.

• İltizam sistemi 1856 Islahat Fermanı ile kaldırıldı. Devlet bu eyaletlerden vergi toplanması için muhassıl denilen devlet memuru görevlendirdi.

• İltizam sistemi olan topraklar yani salyaneli eyaletler çoğunlukla merkeze uzak yerlerdi. Uzaklıktan dolayı verginin toplanması çok zaman alacak ve aynı zamanda tehlikeli olacaktı. Bu yüzden ihale yöntemi ile vergi toplanıyordu. Ayrıca salyaneli eyaletler genellikle toprakların verimsiz olduğu yerlerdi (%90 çöl) . Bu yüzden bu yerlerde tımar uygulanamazdı. ( Salyaneli – salyanesiz eyaletlerde temel ayrım tımar sisteminin uygulanıp uygulanamadığı idi. )

Salyanesiz Eyaletler :

• Tımar sistemi uygulanan topraklardır.
• Topraklar has , zeamet ve tımar olarak ayrılmıştır.
• Nişancı tarafından tahrir defteri tutulur ve bu topraklar ile ilgili bilgiler yazılırdı. Böylece eyaletlerin merkeze bağlılığı kuvvetlendirilirdi.
• Salyanesiz eyaletler çoğunlukla merkeze yakındı. Bu topraklar :

→Rumeli

→Budin

→Bosna

→Anadolu

→Karaman

→Sivas

→Musul

→Erzurum

İmtiyazlı Hükümetler

• İç işlerinde serbest , dış işlerinde ise Osmanlı Devleti ‘ne bağlı olan hükümetlerdi.
• Yöneticileri Osmanlı Devleti padişahları tarafından seçilirdi.
• Yıllık vergilerini öderlerdi ve ihtiyaç duyulduğunda Osmanlı İmparatorluğu ‘na asker yollarlardı. Fakat Hicaz bölgesi kutsal sayıldığı için onlar ne vergi verir ne de asker yollardı.
• İmtiyazlı hükümetler :

Eflak Boğdan Erdel	Atanan yöneticilerine Voyvoda adı verilirdi.
Kırım	Yöneticilerine Han veya Giray denirdi.
Mekke Medine	Hicaz bölgesidir. Yöneticilerine Şerif veya Emir denirdi.

                      

 

 

NOT:  Osmanlı Devleti ‘nin ilk özel adlarından birisi Eflak ve Boğdan ‘a verilen Memleketeyn ismidir.

 

TAŞRA GÖREVLİLERİ

Beylerbeyi

• Taşrada en yetkili kişidir ve padişah tarafından atanır.
• Mülki amir olarak görev yapardı ve sancak beylerini teftiş edebilirlerdi.
• Hizmeti karşılığında kendisine tahsis edilen haslardan vergi alırdı.

Sancakbeyi

• Beylerbeyinden sonra en yetkili kişidir.
• Emrindeki askerlerle birlikte beylerbeyinin emrinde savaşa katılabilirdi.
• Haslardan alınan vergiler ile maaşı karşılanırdı.

Kapan Emini

• Pazarlara gelen ürünlerin tartılması ve adaletli dağıtımının yapılmasından sorumludur.

Muhtesip

• Esnafın denetimini yapan üretimin kaliteli yapılıp yapılmadığını , belirlenen fiyatlara uyulup uyulmadığını denetler.

Gümrük ve Bac Eminleri

• Zanaat ve ticaret faaliyetlerinde bulunan kişilerden vergi toplarlar.

Beytülmal Emini

• Kamu çıkarlarını korumakla sorumludur.

Kocabaş

• Kazalardaki Gayrimüslimlerin asayiş işlerine bakar.

Kpss konusunun devamı için buraya tıklayınız.