İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK TARİHİ

İslamiyet Öncesi Türk Tarihi konusundan Kpss lisans tarih dersinde ortalama 1 soru çıkmaktadır. Ayrıca web sitemizde KPSS TARİH AYRINTILI notları konu sırasına göre anlatılmaktadır. Konulara ulaşmak için buraya tıklayabilirsiniz.

TÜRKLER HAKKINDA BİLGİLER

 Türk İsmi ve Anlamları

Türk isminin anlamı çeşitli bilim adamlarına ve devletlere göre değişiklik göstermektedir.

• Ziya Gökalp ’e göre : Töreli , Nizam Sahibi , Kanun Sahibi
• Kaşgarlı Mahmut ’a göre : Olgunluk Çağı
• Çin Kaynaklarında : Miğfer
• İran Kaynaklarında : Güzel İnsan
• Wambery’ye göre : Türemek, Törü
• ‘’ Türk ’’ ismine ilk kez Çin kaynaklarında rastlanmıştır. ‘’ Türkiye ’’ ismine ise ilk kez Bizans kaynaklarında rastlanmıştır.

 Türklerin İlk Yurdu ve Orta Asya Kültürel Yerleri

• Altay-Sayan Dağları (Batı) Tanrı Dağları
• Hazar Denizi (Doğu)
• Sibirya Stepleri (Kuzey)
• Kutsal Şehir: Ötüken’dir.
• Türklerin kültürel yerleri ise;
• Anav : Orta Asya’nın en eski kültür merkezi
• Afenesyova : Türklerin en eski kültürüdür.
• Tagar : En gelişmiş kültür merkezidir.
• Karasuk : Orta Asya’da ilk demir işlemeciliği
• Andronova : ilk tunç ve altın eşyalar bulunur.

 Türk Göçleri Hakkında

Türklerin Göç Sebepleri :

• Aşırı sıcaklık ve kuraklık ,
• Aileler arası savaş ,
• Çin, Moğol baskısı ,
• Merak ,
• Tüm dünyayı Türkler yönetsin düşüncesi ,
• Hızlı nüfus artışı sebebiyle kıtlık ,
• Hayvan hastalıkları.

 TÜRK BOYLARI VE DEVLETLERİ

İslamiyet Öncesi Türk Tarihi içerisinde yer alan boylar ve devletler:                    

 İSKİTLER ( SAKALAR )

• Bilinen ilk hükümdarı Alper Tunga ’dır.
• Bilinen ilk Türk boyu İskitlerdir.
• ‘’ Bozkırın Kuyumcuları ’’ olarak bilinirler. (Maden işletmeciliğinde çok ustalaştıkları için bu isimle anılmışlardır.)
• Dünyanın ilk kadın hükümdarı Tomris Hatun ve kadınlardan oluşan ordusu amazon kadınları bu dönemde yaşadılar.
• Dünyada ilk at koşum takımlarını bulmuşlardır. ( üzengi )
• Mezar kültürü başlamıştır. Ölen kişinin öldürdüğü düşman sayısı kadar ufak heykelcikler koymuşlardır. Bu heykellere Balbal veya Gültaş denir.
• Atı evcilleştirip ilk kez savaş aracı olarak kullanmışlardır.

ASYA HUN  DEVLETİ ( BÜYÜK HUN DEVLETİ )

• İslamiyet Öncesi Türk Tarihi içerisinde yer alan Asya Hun Devleti’nin kurucusu Teoman ’dır.
• Başkenti Ötüken ’dir. ( Ötüken birden fazla devlete başkentlik yapmıştır. Bu yüzden zamanla Toprak Ana olarak nitelendirilmiştir.)
• Büyük Hun Devleti bilinen ilk Türk devletidir.
• En parlak dönemi Mete Han zamanıdır.

• Mete Han ’ın getirdiği yenilikler: İlk kez Çavuş Oku ( Islıklı Ok ) Mete Han tarafından kullanıldı. Türk tarihinin ilk düzenli ordusunu kurdu. Dünya tarihinde ilk onlu sistemi uyguladı. Vatan sevgisinden bahseden ilk hükümdardır. ( Toprak milletindir, onu kimse veremez. ) Şanyü ( tanhu , sonsuzluk ) unvanı ile başa geçmiştir. Turan taktiği , Mete Han taktiğidir. Türk kavimlerini bir çatı altında toplamıştır.

• Türk Tarihinin ilk antlaşmasını Çinliler ile yaptılar. Bu antlaşmanın adı ‘’Kuzey Şansi’’ Antlaşmasıdır.
• Orta Asya’daki tüm Türkleri tek bayrak altında toplayan ilk devlettir.
• Çiçi, ilk Türk milliyetçisidir. İstiklali feda etmeyi gülünç ve utanç bulan kişidir. (Hohanyeh döneminde Çin’e bağlanma fikri gündeme gelmiştir, ancak kardeşi Çiçi bunu alçaklık olarak nitelendirmiştir.) 

KAVİMLER GÖÇÜ

• İlk çağın sonu, orta çağın başlangıcıdır.
• Avrupa’nın bugünkü milletleri ortaya çıktı.
• Roma, Batı ve Doğu Roma olarak ikiye ayrıldı.
• Feodalite (Derebeylik) oluştu. Feodalitenin en alt sınıfında ‘’köleler’’ yani serfler bulunurdu. Hiçbir hakka sahip değillerdi. Serflerin üzerinde ‘’köylüler’’ onların üzerinde ise ‘’burjuvalar’’ bulunurdu. Burjuvalar, ticaret ile uğraşan sınıf idi. Onların üzerinde ‘’din adamları’’ , en üst tabakada ise yöneticiler vardı.
• Hristiyanlık ve skolastik düşünce yaygınlaştı.

AVRUPA HUN DEVLETİ

• Kurucusu Balamir’dir. Macaristan’da kurulmuştur.
• Avrupa’da kurulan ilk Türk Devletidir.
• İkili teşkilat kullanılmıştır.
• Uldız zamanında Türk tarihinde ilk kez Anadolu’ya akınlar düzenlenmiştir.
• Devletin en güçlü dönemi ‘’Attila’’ zamanıdır.
• Attila döneminde Bizans mağlup edildi ve ‘’Margos Antlaşması’’ imzalandı. Daha sonra Bizans yine mağlup edildi ve ‘’Anatolyus Antlaşması’’ imzalandı.
• Attila, Roma’ya sefere çıkmıştır fakat almamıştır. Sebepleri;
• Papa Leon’un ricası
• Sasani Tehlikesi
• Hristiyanlar için kutsal olması
• Batı Roma’nın gücünü kırdığına inanması
• Macarlar, Attila’yı ataları olarak görürler.
• Türk kültürünü, Avrupa’ya taşımışlardır.
• ‘’Flagelllum Dei, Tanrının Kırbacı, Etzel, Cesur Kavimlerin Efendisi’’ Attila’nın lakapları arasındadır.

AVARLAR

• Juan Juan Türkleri veya Aparlar diye de geçer.
• Kurucusu Bayan Han’dır.
• Önce Orta Asya’da daha sonra Avrupa’da yaşadılar. Bu Hunlar ile ortak özellikleridir.
• İstanbul’u kuşatan ilk Türklerdir. 2 kez üst üste kuşatmışlardır.
• Avrupa’ya üzengi kullanmayı öğrettiler.
• Frank saldırıları sonucunda yıkılmıştır.

 I.KÖKTÜRK VE II.KÖKTÜRK (KUTLUK)

• Avarlarda yaşayan bir demirci olan Bumin Kağan tarafından kurulmuştur. Bumin Kağan, Türk boylarını toplayarak Avarları Avrupa’ya göçe zorlamıştır.
• Bumin Kağan tahta ‘’İl Kağan’’ lakabıyla çıkmıştır.
• Köktürkler, Aşina soyundan gelirler.
• Türk adıyla kurulan ‘’ilk’’ devlettir.
• Asya Hunlarından sonra Türkleri tek bayrak altında toplayan ikinci devlettir.
• Parayı değişim aracı olarak kullanan ilk Türk devletidir. 
• İkili teşkilatlanma vardır.
• En parlak dönemi ‘’Mukan Kağan’’ dönemidir.
• Bizans’a ilk Türk elçisi olan ‘’Maniech’’ yollanmıştır. ‘’Zemerkos’’ ise Bizans elçisidir.
• Tapo Kağan döneminde ‘’Budizm’’ halka benimsetilmek istenmiştir. Bu yüzden halk ile ters düşmüşlerdir.
• İlk elçilik, ilk posta teşkilatı buradadır.
• Devlet, daha sonraları doğu ve batı olarak ikiye ayrılmıştır. Batı’nın hükümdarı olan Tardu, Bizans İmparatoruna yazdığı mektupta kendisini ‘’Yedi İklimin ve Yedi Irkın Hükümdarı’’ olarak tanıtmıştır.
• Köktürkler bağımsızlıklarını kaybedince Türk tarihinde ilk milli ayaklanma olan Kürşad İsyanı ortaya çıktı.
• Kutluk Kağan, II.Köktürk devletini kurup ‘’İlteriş’’ lakabıyla tahta geçmiştir. Çin’e 46 sefer düzenlemiştir. Kurtuluş mücadelesiyle Mustafa Kemal’e benzer.
• İlteriş, derleyen anlamına gelmektedir.
• Orhun Abileri, Kutluk zamanında dikilmiştir. Bu yazıtta devletin ve halkın görevleri belirlenmiştir. U da ‘’Sosyal Devlet Anlayışına’’ sahip olduklarını gösterir.
• Kutluk Kağan’dan sonra yerine geçen ‘’Kapgan Kağan’’ II.Göktürk Devletine en parlak dönemini yaşatmıştır. Çin’e seferler düzenlediği için ‘’30 Boyun Kağanı’’ unvanını aldı.
• Türk Tarihinin ilk veziri ‘’Tonyukuk’’tur. Tonyukuk bütün Türk boylarını barıştırmıştır.
• Bilge Kağan, Şanten Savaşı’nda Çin’i mağlup etmiştir.
• Hunların yaptığı ‘’Töte Kanalını’’ kullanmışlardır.
• Göktürkler, Sasanilerle işbirliği yapıp Akhunlara saldırıyorlar. Daha sonrada Bizans ile anlaşıp Sasanilere saldırıyorlar.
• Uygur, Bismil ve Karluk Türkleri tarafından yıkılmışlardır.

UYGURLAR

• Kül Bilge Han tarafından kurulmuştur.
• Uygur’un kelime anlamı ‘’akraba, şahin gibi dolaşan, müttefik’’ anlamlarına gelir.
• Başkentleri maniheizm dinini kabul etmeden önce ‘’Ötüken’’ , bu dini benimsedikten sonra ‘’Karabalsagun’’ olmuştur.
• Maniheizm dini, resmi din olarak Bögü Kağan döneminde kabul edilmiştir.
• Yerleşik hayata geçen ilk Türklerdir ve Beş Balık adında ilk şehirlerini kurmuşlardır. Tüm şehirlerine ‘’balık’’ demişlerdir.
• İlk yetiştirdikleri ürün ‘’darı’’ , ilk tanıdıkları ürün ise ‘’yonca’’ olmuştur. 
• Nişa adında madenleri vardır. Çin kaynaklarında ise bu maden ‘’ Uygur Tuzu’’ olarak geçmektedir.
• İlk defa harf hareketli matbaa kurmuşlardır.
• Uygur Alfabesini oluştururken ‘’Soğd Alfabesinden’’ etkilenmişlerdir.
• İlk kütüphane, ilk çiçek aşısı, ilk örgün eğitim sistemi, ilk orta oyunu, ilk defa şan, opera, pandomim Uygur Döneminde ortaya çıkmıştır.
• Töreyi ilk defa yazılı hale getirdiler.
• Moğolların ‘’Benim Hocam’’ dediği devlettir.
• Ünlü Arap Seyyahı ‘’Tamim İbn Bahr’’ eserinde Uygurların yaşam biçimlerinden bahsetmişlerdir.
• Hükümdarlarına ‘’Ay, Kün’’ ünvanlarını verdiler.
• ‘’Stupa’’ denilen tapınaklar yaptılar. Stupa, Selçuklu Devletindeki külliyelerin atalarıdır.
• Bankacılığın temelini attılar.
• Türk tarihinde ‘’minyatürün’’ ilk örneklerini vermişlerdir. Minyatür, bir resmin daha küçük boyutta resmedilmesine denir.
• İlk defa kağıt para kullandılar. Bu paraya ‘’çav’’ demişlerdir.
• Vasiyetname, Velayetname gibi birçok hukuki meseleyi yazıya geçirdiler.
• Türk tarihinde ilk vakıf sistemini kurdular.
• Yaptıkları eserler Talas Savaşı ve Kavimler Göçüyle Batı’ya taşınmıştır.
• Maniheizm Dini Hakkında:
• 17 öğretisi vardır. Savaşmak yasak, et yemek yasak vs.
• Et yemedikleri için ot yemişlerdir ve böylece tarıma geçmişlerdir. Tarım yapmak içinde yerleşik yaşama geçmeleri gerekmiştir.
• Karabalsagun tarıma elverişli bir şehir olduğu için başkent yapılmıştır.
• Bu dinde dua edecek herkes birbirine duaları yazılı olarak verirdi. Bu sayede matbaa kuruldu.
• Bu dinin benimsenmesinden sonra savaşçı özelliklerini kaybettiler, töreleri yazılı hale getirdiler, Nişa adında maden kullandılar. Akapunktur, göz tedavisi ve çiçek aşısını kullandılar. Minyatür ve resim (fresko) sanatlarını ilk defa kullandılar. 

KIRGIZLAR

• Uygurlara son veren devlettir.
• Ölülerini yakan tek Türk kavmidir.
• Dünya tarihinde ilk defa ‘’milletlerarası yarışmaları’’ düzenlemişlerdir.
• Cengiz Han’a itaat eden ilk Türk boyudur.
• Orta Asya’da en son kurulan Türk Devletidir.
• Manas Destanı ve Yenisey Yazıtları bu devlete aittir.

HAZARLAR

• Sibirya’ya ‘’Kürk Yolu’’ ile mal götürmüşlerdir.
• Museviliği kabul eden ilk Türklerdir.
• Her türlü dine saygılılardır.
• Yaşadıkları döneme ‘’Hazar Barış Çağı (Pax Hazaria) ‘’ denmiştir.
• İlk Türk-Arap savaşları bu dönemde başladı. Hazar ve Türgişlerin ortak özelliği Müslümanlarla savaşmaları ve bulundukları bölgelerde Müslümanlığın yayılmasını geciktirmeleridir.
• İçlerindeki Müslümanların liderlerine ‘’Hazz’’ denir.
• Paralı asker kullanan ilk Türklerdir.
• Günümüzde Polonya’da yaşayan ‘’ Karay Türkleri’’ Hazarların devamıdır.
• İbni Havkal, seyahatnamesinde Hazarlardan bahseder.
• Bu devlette ‘’Kağan’’ semboliktir. ‘’Bey’’ adındaki kişi devleti yönetmiştir. Bu sisteme ‘’ Çifte Hakimiyet Sistemi’’ denmiştir.

MACARLAR

• 2008’den beri Türk Kurultayını düzenlerler.
• Dünyanın ilk ‘’Türkoloji Enstitüsünü’’ kurdular.

PEÇENEKLER

• Boy halinde yaşayıp devlet kuramadılar.
• Hristiyanlığı benimsediler.
• Bizans Devletinde paralı askerlik yaptılar.
• 1071 Malazgirt Savaşı sırasında Oğuzlarla birlikte Selçukluların yanına geçtiler.
• ‘’Nagystentmiklos Hazinesine’’ ilk sahip olanlardır.
• Çaka Bey ile ittifak yapıp İstanbul’u kuşattılar.
• Paralı asker oldukları için zenginlerdi. Bu yüzden çıkan hazinelerin onlara ait olduğu düşünülür. 

OĞUZLAR-UZLAR

• Müslüman olanlara ‘’Oğuz’’ , Hristiyan olanlara ‘’Uz’’ denirdi.
• Günümüzde Uzlar, Gagavuz Türkleri olarak Romanya’da yaşarlar.
• Bizans’ta ücretli askerlik yaptılar.
• Malazgirt Savaşında taraf değiştirdiler.
• Oğuz adına ilk kez ‘’Orhun Abidelerinde’’ rastlanmıştır.
• Devlet kuramadılar.

BULGARLAR

• Tuna Bulgarları ve İtil Bulgarları olarak ikiye ayrılmışlardır.
• ‘’İtil Bulgarları’’ İslamiyeti benimsemiştir. İltemir Almış Han zamanında İslamiyet’e geçmişlerdir. Doğu Avrupa’da İslamiyeti kabul eden ilk Türk Devleti olmuştur.
• ‘’Tuna Bulgarları’’ ise Boris Han zamanında Hristiyanlığı kabul etmiştir.
• ‘’Çar’’ ünvanını kullanan ilk Türk Devleti İtil Bulgarları olmuştur. İlk kullanan kişi ‘’ Çar Simon’’ olmuştur.
• İbni Fadlan, ‘’Rihle’’ adlı eserinde İtil Bulgarlarından bahsetmiştir.

TÜRGİŞLER

• Kurucusu ‘’Baga Tarkan’’dır.
• Baga Tarkan ‘’kendi adına para bastıran’’ ilk Türk hükümdardır.
• Sulu Kağan döneminde İslam ordularının ilerleyişini durdurdular.

AKHUNLAR (EFTALİTLER)

• Günümüz Afganistan topraklarında kurumuştur.
• Mazdek İsyanın bastırılmasında etkili olmuşlardır.
• Köktürk – Sasani işbirliği sonucunda yıkılmıştır. 

BAŞKIRTLAR (BAŞKURTLAR)

• 1730-1736 yıllarında Rusya’ya başkaldırmışlardır.
• Günümüzde Rusya’da yaşarlar.

KIPÇAKLAR (KUMANLAR)

• Sarı, Sarımtırak, Sarı saçlı, öfkeli anlamına gelir.
• Karadeniz’in kuzeyinde yaşadılar. Yaşadıkları yere Dest-i Kıpçak (Kıpçak Yurdu) denirdi.
• İgor Destanı’nda Ruslarla olan savaşı, Dede Korkut Hikayeleri’nde ise Oğuzlarla yaptıkları savaşı konu almışlardır.
• Codex Cumanicus adında sözlükleri vardır. Bu sözlük Türkçe, Farsça, Latince dillerini barındırır.
• Eyyubi ve Memluk ordularında görev yaptılar.
• Altınorda Devleti’nin himayesine girdiler.
• Şuan Artvin’de yaşamaktadırlar ve sayıları azdır. 

  SİBİRLER (SABİRLER)

• Anadolu’ya sefer düzenleyen ikinci Türk topluluğudur.
• Günümüz Sibirya’ya ismini vermiştir.
• Herkes bir yöne giderken, Sibirler başka bir yöne gitmişlerdir. Sözlük anlamı yoldan çıkan, yoldan sapan olan ‘’Sibir’’ ismini bu yüzden almışlardır.

KARLUKLAR

• Karahanlı Devleti’nin kuruluşunda etkin rol oynamışlardır.
• Talas Savaşı’nda İslam ordularına yardım ettiler.
• İslamiyet’i kabul eden ilk Türk boyu / topluluğudur.
• Cengiz Han’a itaat eden ilk Müslüman Türklerdir.
• Kısa süreliğine devlet kurmuşlardır.

TABGAÇLAR 

• Çin’in kuzeyinde 200 sene varlığını sürdürmüştür.
• Zamanla asimile olmuştur.
• Kuzey Çin’i ele geçirmiştir.

KİMEKLER

• Hükümdarlarına Tutuk adı verilir.

KÜLTÜR VE MEDENİYET

DEVLET YÖNETİMİ

Hükümdar

• Hükümdarlık Sembolleri:

Kotuz (sorguç)	Yay	Ordu
Otağ (çadır)	Kemer (kur)	Toy
Nevbet (davul)	Tuğ (sancak)	Örgin (taht)
Kılıç	Kamçı (berge)	Yarlığ

NOT:    ‘’Ok’’ hükümdarlık sembolü değildir.

• Hükümdarlık Unvanları:

→  Han	→  İlteber
→  Hakan	→  İlteriş
→  Yabgu	→  İdikut
→  Kağan	→Erkin
→  Şanyü	→ Tangu

→İslamiyet Öncesi Türk Tarihi ilk kullanılan unvanlar:

• Şanyü: Mete Han tarafından kullanılmıştır.
• İl Kağan: Bumin tarafından kullanılmıştır.
• İlteriş: Kutluk tarafından kullanılmıştır. 

NOT: Veraset sisteminin ortaya çıkmasında en önemli en önemli sebeplerden biri ‘’ülkenin hükümdarın ortak malı olmasıdır.’’

• Hükümdarın Gök Tanrı’dan aldığı güç ve yetenekler:

→KUT: Siyasi yetenektir. Devleti yönetme yetkisi hükümdar ve ailesini aittir.

→KÜÇ: Askeri yetenektir. Hükümdarın doğar doğmaz askeri yeteneklerle donatılmasıdır.

→ÜLÜG (ÜLÜŞ): İktisadi güçtür.

• Hükümdarın yetkileri sınırsız değildir. Kurultay ve Töre tarafından kısıtlanır.
• Hakan’ın isteği kurultayın kabulü ile töre değişebilir.
• Türk devletleri ‘’ikili teşkilat’’ ile yönetilmiştir. İkili teşkilat ilk kez ‘’Asya Hun Devleti’nde’’ görülmüştür ve bu teşkilatlanma Türk Devletlerinin yıkılmasının sebeplerinden olmuştur. 

→Peki İkili Teşkilatlanma nedir?

• Haberleşme sisteminin olması ve toprakların çok büyük olması sebebiyle devlet ‘’ikiye bölünüp’’ yönetilirdi. Buna ‘’ikili teşkilat’’ veya ‘’federatif devlet’’ denirdi.
• Sağ-sol, kuzey-güney, veya doğu-batı şeklinde ayrılırdı. En çok doğu-batı olarak yönetilirdi. Sebebi ise Güneş’in doğudan doğması, çadırların doğuya açılması, yönümüzün doğu olmasından dolayı doğunun kutsal kabul edilmesidir.
• Doğu’nun kutsal olması sebebiyle ülkenin Doğu kanadını ‘’hükümdar’’ yönetirdi. Batı tarafını ise hükümdarın kardeşi ‘’Yabgu’’ unvanıyla yönetirdi.
• Hükümdarı kısıtlayan ‘’kurultay’’ her ülkede farklı bir isim alırdı. 

→İslamiyet Öncesi Türk Tarihi kurultay İsimleri:

DEVLET/BOY	MECLİS
Hazarlar	İhtiyar Meclisi
Peçenekler	Komenton
Tuna Bulgarları	Millet Meclisi
Avrupa Hun	Seçkinler Meclisi
Tabgaçlar	Nazırlar
Oğuzlar	Tirnek Meclisi

• Kurultay, günümüzde Bakanlar Kurulu gibidir. Özellikleri;
• Bazen danışma, bazen karar organıdır.
• Üyelerine ‘’toygun’’ denir.
• Başında ‘’Hakan’’ vardır.
• Kurultay, Hakan’ı denetleyebilir hatta töreye uymuyorsa indirebilir.
• Hakan’ın olmadığı zamanlarda ‘’Aygucu(vezir)’’ başkanlık ederdi.
• Yılda 2 kez toplanılırdı. Fakat olağanüstü bir durumda her zaman toplanabilirlerdi.
• Din dahil bütün konular konuşulurdu. Fakat kurultayda din adamı olmazdı.
• Kurultaya katılanlar arasında Kağan, Hatun, Boy Beyleri, Şad, Yabgu, Aygucu, Buyruk, Subaşı, Tarkan vs. vardır. Bu kişilerin oturma sırasına ‘’orun’’ denirdi.

 İslamiyet Öncesi Devlet Görevlileri ve Devlet Kavramı

İslamiyet Öncesi Devlet Görevlileri

→Devleti (il/el) oluşturan unsurlar;

1. Halk (kün)
2. Toprak (yurt-ulus)
3. Bağımsızlık (oksızlık)
4. Kanun (töre-törüg)
5. Siyasi Birliktelik

→Hükümete ‘’ayuki’’ denirdi.

→İslamiyet Öncesi Türk Tarihi  devlet görevlileri ise:

· Aygucu: Vezir	·Bitikci(Damgacı): Yazıcı
· Apa: Sivil Yönetici	·Ağılığ: Hazine Görevlisi
· Tudun: Vergi Memuru	·Yarlığ: Hükümdar Emri
· Tutuk: Askeri Vali	·Tigin: Hükümdar Oğlu
· Tarkan: Komutan	· Ataman(İnanç) Tigin Hocası
· Subaşı: Oğuzlarda Komutan	·Yargucu: Yargıç
· Böri: Kağan Muhafaza Birliği	· İmga: Vergi Memuru
· Nazır: Bakan	·Erkin: Yüksek İdareci
·Yalvaç: Elçi	·İç Buyruk: Saray İdarecisi
·Tilmaç: Tercüman	·Şad: Tiginlerin unvanı
·Tayanç: Danışman	·Buyruk: Bakan
·Otacı: Tabip	·Yargan: Hakim

• Türklerde devlet hükümdarın ve ailesinin ortak malıdır. Buna ‘’üleş’’ denir.

 SOSYAL HAYAT

• Ordu-millet anlayışı vardır.
• Göçebe yaşam vardır.
• Hapis cezaları kısadır.
• Sınıf farklılıkları yoktur.
• Halı, kilim, çul gibi taşınabilir ürünler üretmişlerdir.
• Türklerde yöneticilerle yönetenler arasındaki görev ve sorumlulukların yer aldığı ‘’tüz’’ adında yazılı olmayan bir antlaşma vardır. 
• Devlet bazı dönemlerde toy(şölen) düzenlerdi. Bu zamanda halk, devlet tarafından giydirilip doyurulurdu. Bu da ‘’sosyal devlet anlayışı’’ olduğunu gösterir.
• ‘’Güreş sporu’’ ilk kez Türkler tarafından yapılmıştır.
• ‘’Konservecilik’’ alanında ilerlemişlerdir.
• Toplumsal hiyerarşi aşağıdaki gibidir:

NOT1:  Çevgen, tepük(futbol), seğirtme(koşu), cundi(binicilik) vs. gibi oyunlar oynandı.

NOT2:  Cengiz Aytmatov’un ‘’Gün Olur Asra Bedel’’ adlı eserinde anlattığı asimile olan insanlara ‘’Mankurt’’ denir.

NOT3:  Misafir için hayvan kesmeye ‘’sövüş etme geleneği’’ denir.

→İslamiyet Öncesi Türk tarihi  toplumsal yaşam ile ilgili kelimeler:

·         Kün: halk	·         Kalıng: başlık parası
·         Ög: anne	·         Tarıg: arabalı çadır
·         Kang: baba	·         Ülüş: pay
·         Törün: düğün	·         Kımız: içecek
·         Kerügü(yurt): çadır	·         Şölen: halk eğlencesi
·         Yumuş: çeyiz	·         Yurt: halkın kaldığı çadır
·         Börk: başlık/tolga	·         Oguş: aile

HUKUK

• Devlet ile vatandaşların karşılıklı görev ve sorumluluklarını bildiren yazısız sözleşmeye ‘’tüz’’; yazısız hukuk kurallarına ise ‘’töre’’ denir.
• ‘’Yargu’’ adında mahkemeler kurulurdu. Olağan davalara ‘’Yargan(Yargucu)’’ bakardı.
• Göçebe olunduğu için cezanın süresi 10 günü geçmezdi. ‘’İdam cezası’’ da vardı.
• Töreyi ilk kez yazılı hale ‘’Uygurlar’’ getirdi. (Yasaname-i Büzürg yazılı törenin ismidir.)
• Törenin kaynakları:
• Hakan
• Kün
• Kurultay
• Beyler
• Törenin değişmeyen maddeleri:
• Adalet (Könilik)
• İyilik (Uzluk)
• İnsanlık
• Eşitlik (Tüzlik)

ORDU

• İslamiyet Öncesi Türk Tarihi içerisinde yer alan komutanlardan olan Mete Han döneminde ilk düzenli ordu kurulmuştur.
• Türkler dünyada ilk kez;
• Onlu sistemi, Üzengiyi, Konserveyi (et konservesi) , Ceket ve pantolonu, Islıklı Oku bulmuşlardır.
• İslamiyet öncesinde ordu en fazla 10.000 kişiyi bulmuştur.
• On kişilik askeri birliğe ‘’takım’’ denirdi, başındaki komutan ‘’onbaşı’’ idi.
• Yüz kişilik askeri birliğe ‘’bölük’’ denirdi, başındaki komutan ‘’yüzbaşı’’ idi.
• Bin kişilik askeri birliğe ‘’tabur’’ denirdi, başındaki komutan ‘’binbaşı’’ idi.
• On bin kişilik askeri birliğe ‘’tümen’’ denirdi, başındaki komutan ‘’tümenbaşı’’ idi.
• At için ‘’Türk’ün Kanadı’’ denir. 
• Ordu, sağ, sol ve merkez olarak üçlü sisteme sahiptir.
• Savaş sırasında düşman birliklerini öğrenmek için keşfe çıkan askerlere ‘’yelme’’ denirdi. (Osmanlı Devletinde ismi ‘’Akıncı’’dır.)
• ‘’Fezaillü-l Etrak’’ adlı eserinde ‘’El Cahiz’’ Türklerin askeri kabiliyetini övmüştür.

• Paralı asker kullanan tek devlet ‘’Hazarlar’’ olmuştur.

NOT: ‘’Tarkan ve Şad’’ komutandır. Fakat ‘’Tarkan’’ normal bir devlet görevlisiyken ‘’şad’’ Tigin’in unvan almış halidir.

DİN VE İNANIŞ

İslamiyet Öncesi Türk Tarihi içerisinde yer alan devletler ve boylar göçebe yaşamdan dolayı Türkler birçok dine inanmıştır. Bunlar:

• Göktanrı
• Musevilik (Hazarlar)
• Hıristiyanlık (Avrupa’ya göç edenler)
• İslamiyet
• Budizm (Tabgaçlar)
• Maniheizm (Uygurlar)
• Şamanizm
• Zerdüştlük
• Türklerin inanışları:
• Doğalar Kültü
• Atalar Kültü (ölen kişinin mezarını ziyaret; onun tarafından yukarıdan izlenildiğinin düşünülmesi)
• Yer-gök-su
• Totem (ongun)
• Taş İnancı (bazı taşların iyileştirdiğine inanırlar.)
• Türkler ölümden sonra yaşam olduğuna inanırlar. Kanıtları:
• Balbal
• Kurgan (mezar)
• Uçmağ-Tamu
• Mumyalama

→İslamiyet Öncesi Türk tarihi din ve inanışla ilgili kelimeler:

Uçmağ: Cennet	Kült: İnanç
Tamu: Cehenem	Umay: Tanrıça
Kam-baksı: Din Adamı	Yada Taşı: Kutlu Taş
Yuğ: Cenaze Töreni	Burkan: Buda
Yuğ Aşı: Cenaze Yemeği	Manyak: Kam Kıyafeti
Çalap: Oğuzlarda Tanrı	Yek: Şeytan
Stupa: Tapınak	Eşük: Kefen

NOT:Eski Türklerde ölümden sonraki yaşama inanıldığı için kurgan içine yerleştirilen ölüler mumyalanırdı.

EKONOMİ

• Ekonomi hayvancılığa dayanırdı. Çin’e hayvan satılıp ipek alınırdı.
• Tarıma geçiş Uygur Devleti ile başlamıştır.
• Hunlar döneminde Töte ve Aktura kanalları yapılmıştır. 
• Töte kanalını Köktürkler kullanmıştır.
• Türk tarihinde ilk kez para bastıran ve ticaret amacıyla kulllanan ilk Türk Devleti ‘’Köktürk’’tür. İlk kez kendi adına para bastıran ise ‘’Baga Tarkan’’dır.

→Ekonomi ile ilgili kelimeler:

Ağıcı: Uygurlarda vergi toplar	Çav: Kağıt Para
Tudun: Vergi Memuru	Kamdu: Mühürlü Para
Böz: Mühürlenmiş Kumaş (bez)	Yarmak: Madeni Para
Kuanpa: Bez para	Tarıgçı: Çiftçi

→Eski Türklerin ticaret yaptıkları devletler:

• Çinliler
• Sasaniler
• Bizanslar
• Araplar
• Ruslar

BİLİM VE SANAT

• İslamiyet Öncesi Türk Tarihi içerisinde bulunan bilim adamlarının bir araya geldiği danışman meclisine ‘’Kengeş/Keneş’’ denir.
• Çiçek hastalığına karşı ilk çalışmalar Uygurlar ile başlamıştır.
• Uygurlarda hekimlere ‘’Otacı’’ denirdi.
• Türk tarihinin ilk kütüphanelerini ‘’Uygurlar’’ açmıştır.
• İlk yaygın eğitimi ‘’Asya Hunları’’ , ilk örgün eğitimi ‘’Uygurlar’’ başlatmıştır. 
• Kağıt ve matbaayı (harf hareketli) ilk kullanan Türkler Uygurlardır.
• Müslümanlar tarafından ilk kağıt üretiminin yapıldığı ‘’Şehirlerin Şahı’’ denilen yer ‘’Semerkant’’tır.
• Türklerin kullandıkları takvimler:
• 12 Hayvanlı (Güneş yılı esaslıdır; 365 gün 4 saattir.) 
• Hicri Takvim (Ay yılı esaslıdır; Hz. Ömer zamanında getirilmiştir.)
• Celali Takvimi (Güneş yılı esaslıdır.)
• Rumi Takvim (Güneş yılı esaslıdır.)
• Miladi Takvim (Güneş yılı esaslıdır.)
• İlk kalıcı sanat eserlerini ve mimari eserleri Uygurlar yapmıştır.
• Hayvan, çiçek ve itki motiflerini kullanmışlardır.
• Dünyanın en eski halısı (ilk halısı) ‘’Pazırık Halısı’’dır. Asya Hunlarından kalmıştır. Şuan Rusya’da Ermitoj Müzesinde bulunmaktadır.
• Türklerde ‘’ilk minyatür’’ örneklerini ise Uygurlar vermiştir.
• Dünyada ilk objektif tarih kaynağı ‘’Hitit dönemi anallarıdır.’’
• Uygurlar ressamlara ‘’bedizci’’ demiştir. Portre sanatına geçiş Uygurlar ile başlamıştır.
• Madenciliğin en önemli eseri ise Hunlara ait olan ‘’Altın Elbiseli Adam Zırhıdır.’’
• ‘’Bozkırın Kuyumcuları’’ lakabını alan topluluk İskitlerdir.
• Türklerin heykelle uğraştıklarını ise balballardan anlarız. İlk balbal örneklerini ise ‘’İskitler’’ vermiştir.
• Türk tarihinin ilk çini örneklerine ‘’Uygurlarda’’ rastlanır.
• Uygurların sanat eserleri ‘’Talas Savaşı’’ batıya ile taşınmıştır.
• Türklerde sanat ile ilgili kavramlar:

Küg: Melodi	Ir: Beste
Kithara: Türk Kanunu	Pili: Türk sazı
Kopuz: Milli Çalgı	Bengütaş: Abide
Çevgan: Müzik Aleti	Bitigtaş: Kitabe
Köpürge: Davul	Bark: Ata kabri
Kudüm: Bas Davul	Fresk: Duvar resim sanatı

NOT: Çevgan, ayrıca bir spordur.

DİL, YAZI VE EDEBİYAT

• Eserler yazılı ve yazısız (sözlü) olarak ikiye ayrılır.
• İlk milli alfabemiz ‘’Orhon Alfabesi’’dir. Arkasından ‘’Uygur’’ alfabesi kullanıldı. Diğer kullanılan alfabeler ise; Çin, Kiril, Soğd, Arap, Fars ve Latin alfabesidir. 
• Yazısız edebiyatta,
• Cenazelerde yakılan ağıtlara ‘’sagu’’
• Atasözlerine ‘’sav’’
• Saz eşliğinde söylenen türküler, şiirler ‘’koşuk’’ denirdi.

 Türklerin destanları

• Göç Destanı: Çinlilere bir kaya verilmesiyle başlayan kıtlık. Uygurlara aittir.
• Türeyiş Destanı: Kurt motifi ilahileştirilir. Uygurlara aittir.
• Yaradılış Destanı: Bu destanda yaradana ilham veren Ak Ana’dır. Yakut Türklerine aittir.
• Şu Destanı: İskit Hükümdarı olan Şu ile Büyük İskender arasındaki mücadeleyi anlatır. İskitlere aittir.

NOT: Divan-ı Lügatit Türk’te Büyük İskender’den ‘’Zülkarneyn’’ olarak bahsedilir.

• Alper Tunga Destanı: İskitlere aittir.
• Dede Korkut Hikayeleri: Oğuzlara ait bir destandır. Rıfat Bilge ilk yayımlayan Türkolog’tur.

NOT: Bayburt’ta ‘’Uluslararası Dede Korkut Şenlikleri’’ düzenlenir.

• Oğuz Kağan Destanı: Bu destanda Hun hükümdarı ‘’Mete Han’’ anlatılır.
• Manas Destanı: Bu destan canlı destan özelliği taşır. Kırgızlara aittir. 2005’te Unesco tarafından dünyaya tanıtılmıştır.
• Ergenekon Destanı: Yol açmak için bir dağ eritilir. Köktürklere aittir.
• Bozkurt Destanı: Savaşta sadece bir genç kalır ve bunu boz bir kurt kullanılır.
• Şan Kızı Destanı: Yazılı hale getirildi. Bulgarlara aittir.
• Atilla Sihirli Geyik: Avrupa Hunlarına aittir.
• Er Sogotoh Destanı: Yakut Türklerine aittir.

Türklerin yazılı eserleri

Orhon Abideleri:

• Türklerin ilk belgesidir.
• Bu abideleri ilk bulan ‘’Yardintsev’’ ilk çözen ‘’Thomsen’’ dır.
• İlk okunan kelime Tengri’dir.
• Günümüzde ‘’Moğalistan’da’’ bulunur.
• Türk tarihinin ilk milli yazılı kaynağıdır. Göktürklere aittir. (Kutluk) 
• Çin entrikaları anlatılmıştır.
• Vezir Tonyukuk, kendi adına yaptırdığı ilk yazıtı kendisi yazmıştır. Abidelerin ilk yazarı da kendisi olmuştur. Bu nedenle Türk tarihinin ilk yazar ve tarihçisi olarak kabul edilir. Ayrıca ilk vezirdir.
• Bu kitabeler ilk siyasetname ve ilk nutuk özelliğini taşır.
• Çince ve Orhoncadır.
• Runik yazı tipi kurulmuştur. ( yukarıdan aşağıya; sağdan sola doğru yazım)
• Diğer abideleri Bilge Kağan’ın oğlu ‘’Yollug Tigin’’ yazmıştır.
• Yazıtlar 3 kişi adına dikildi. Bunlar:
• Kültigin
• Tonyukuk
• Bilge Kağan

NOT:  Tonyukuk, Alman Bissmark’a benzetilir. Bunun sebebi dağınık haldeki Türkleri bir bayrak altında toplamasıdır.

• Bugut Yazıtları
• Köktürk Devleti’nin en eski yazıtlarıdır.
• Karabalsagun Yazıtları
• Uygur Devleti’nden kalmıştır.
• Maniheizm dinine geçişi anlatır.
• Mayen Çur/ Şine Uşi
• Uygur Devleti’ne aittir.
• Yenisey Yazıtları
• Kırgızlara aittir.
• Türk Tarihinin en eski kitabesidir.
• Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesi
• Uygur Devleti’ne aittir.
• Altun Yaruk , Sekiz Yükmek ve Irg Bitig:
• Bu üç destan da Uygur Devleti’ne aittir.
• Madara Kaya Kitabesi
• Tuna Bulgarlarına aittir. 

İslamiyet Öncesi Türk Tarihi kpss notları burada bitmiştir. Bir sonraki konu olan Türk İslam devletleri konusuna geçmek için buraya tıklayınız.