TÜRK – İSLAM DEVLETLERİ

Bu yazımızda Kpss Tarih dersi içerisinde yer alan Türk İslam Devletleri konusunu anlatacağız.

  TÜRK İSLAM DEVLETLERİ GİRİŞ

• Çinliler ile Abbasiler arasında yapılan Talas(Atlık) Savaşında Türkler, Abbasilere yardım etmiştir.
• Abbasiler, ordularında Türkleri komutan olarak kullanırdı.
• Talas Savaşı, Türk-İslam tarihinin başlangıcı sayılan bir savaştır. Çinliler ile yapılan bu savaşı Abbasiler kazandı.
• Karluk Türkleri başta olmak üzere İslamiyet, Türkler içerisinde yayılmaya başladı.
• Karluklar, Abbasilerin hoşgörü politikası ve İslam dininin Göktanrı inancı ile benzerlik göstermesi sebebi ile topluca Müslüman oldular
• İslamiyet dinini benimseyen devletler (ilk Türk İslam devletleri ) ;

              → İslamiyeti kabul eden ilk Türk boyu: Karluklar

              → İslamiyeti kabul eden ilk Türk devleti: İtil Bulgarları

              → İslamiyeti kabul eden ilk Orta Asya Türk devleti: Karahanlılar

              → İslamiyeti kabul eden Mısır’daki ilkTürk İslam devleti : Tolunoğulları

              → Resmi dini İslamiyet olan ilk Türk devleti: İtil Bulgarları

              → Avrupa’da kurulan ilk Türk İslam devleti : İtil Bulgarları

              →İ slamiyet’i kabul eden ilk büyük Türk İslam devleti : Karahanlılar

Not1: Kağıt, Çin dışında ilk kez Semerkant’ta üretilmiştir. Semerkant ismi ‘’Semiz kent’’ (güzel şehir, parlak şehir) kelimesinden gelmektedir.

Not2: Abbasilerin kurduğu genelde Türklerin bulunduğu sınır şehirlerine ‘’Avasım’’ denir.

Not3: Abbasilerin Türk savaşçılar için özel olarak kurduğu şehre ‘’Semerra’’ denir.

Not4: Semerkant: Şehirlerin Şahı,

Buhara: İslam’ın Roması,

Kaşgar: Işıldayan İnci olarak bilinir.

 

ORTA ASYA’DA TÜRK İSLAM DEVLETLERİ

1.KARAHANLILAR (840-1212)

• Karahanlı Devleti, Afrasiyapoğulları veya İlighanlar olarak da geçer.
• Bilge Kül Kadir Han kurmuştur.
• Kaşgar, Balasagun ve Semerkant merkez olarak kullanıldı.
• Satuk Buğra Han zamanında İslamiyet’i resmi din olarak kabul ettiler. Satuk Buğra İslamiyet’i kabul ettikten sonra adını Abdülkerim olarak değiştirmiştir.
• Orta Asya’da İslamiyet’i kabul eden ilk Türk Devleti’dir. Ayrıca İslamiyet’i kabul eden ilk büyük Türk İslam devleti Karahanlılar olmuştur.
• Resmi dilleri Türkçe’dir. Bu da ‘’ulusçu’’ olduklarını gösterir.
• Gulam sistemini ilk kullanan devlettir.
• Dünya tarihinde ilk kez burslu eğitim sistemini başlattılar.
• Türk tarihinde ilk kervansarayları (ribatları) Karahanlı Devleti yapmıştır.
• Türk İslam tarihinde ilk posta teşkilatlanmasını Karahanlı Devleti yapmıştır.
• Karahanlı Devleti, hem yöneticisi hem halkı Türk olan bir devlettir. 400 yıla yakın hüküm sürmüşlerdir. Bunun sebebi Devlet-Millet bütünlüğüdür.
• Hükümdarları ‘’Sultan’’ unvanını kullanmamıştır.
• Devleti doğu-batı olarak yönettiler. (ikili teşkilatlanma)
• İlk Türk İslam eserleri bu dönemde ortaya çıkmıştır. Türk İslam tarihinin ilk eseri Kutadgu Bilig olmuştur. Ayrıca Divan-ı Lügatit Türk, Atabetü’lHakayık ve Divan-ı Hikmet Karahanlı Devletinin yazılı eserleridir.
• İlk Türk İslam sözlü eseri ise yine Karahanlılar’a ait olan ‘’Satuk Buğra Han Destanı’’dır.
• İlk Türk İslam medresesi Tamgaç Buğra Han zamanında Semerkant şehrinde kurulmuştur.
• İlk camileri kurmuşlardır.
• İlk Türk İslam kütüphanelerini yaptılar.
• Uygur alfabesini kullandılar.
• İlk büyük Türk İslam devletidir.
• Karahanlılar Doğu-Batı olarak ikiye ayrıldılar. Doğu kısmını Karahitaylılar, Batı kısmını ise Harzemşahlar yıktı.
• Karahanlılar, Gazneliler ve Büyük Selçuklular çağdaş devletlerdir.
• Karahanlılar, ribat inşa etmişlerdir. Kervansaray ve ribat benzerlik gösterir. Fakat farkları vardır.

RİBAT	KERVANSARAY
İki ribat arasında 70 km mesafe vardır.	Kervansaraylar arasında böyle bir mesafe bulunmamaktadır.
Hem ticaret hem de yol güvenliği amaçlanır.	Sadece ticaret amaçlanır.
3 gün ücretsiz konaklama imkanı vardır.	3 gün ücretsiz konaklama imkanı vardır.
İmam bulunur. Bunun amacı, gelen gayrimüslimleri İslam dinine geçirmektir.	–
Gazilerin sığınağıdır.	–

 

Haberleşme Politikası: Her ribatta güvenlik için askerler bulunuyor ve her ribat arasında askerler birbirleriyle haberleşme sağlıyor. Böylece ‘’haberleşme teşkilatı’’ oluşuyor.

Mevali Politikası: Emevilerin izlediği ırkçı politikaya ‘’mevali politikası’’ denir. Bu politika sebebiyle Türkler İslamiyet ile geç tanışmıştır. Emevilerden sonra yönetimi ele geçiren Abbasilerin, Mevali Politikasını terk etmesiyle Türkler için yeni bir dönem başladı.

2.GAZNELİLER (963-1187)

• Gazneliler, Alp Tigin tarafından kurulmuştur.
• Afganistan’ın ‘’Gazne’’ şehrinde kurulmuştur. İsmini kurulduğu yerden alır.
• Tarihte ‘’Yeminiler’’ olarak da bilinirler.
• En ünlü hükümdarı ‘’Gazneli Mahmut’tur.’’
• Gazneli Mahmut, Şii Büveyhoğulları’nın baskısı altında olan Abbasi Halifesini korumuştur. Abbasi Halifesi bunun karşılığında Gazneli Mahmut’a ‘’Sultan’’ unvanını vermiştir. Böylece Gazneli Mahmut ‘’Sultan’’ unvanını alan ilk hükümdar olmuştur.
• Gazneli Mahmut, ‘’Sultan’’ unvanını alması üzerine halifeye ‘’ömrümün her yılında Hindistan’a İslamiyet’i yayacağım’’ sözü vermiştir. Bu sözünün üzerine ömrünün kalan 17 yılında Hindistan’a 17 sefer düzenlemiştir.
• En önemli seferi olan Sumnat seferinde 4 büyük put kırdırmıştır. Bu seferden sonra Gazneli Mahmut’a ‘’Put Kırıcı’’ denmiştir.
• Bu seferlerden ilk 4 tanesine ‘’Sarayımın en değerli hazinesi’’ dediği Biruni ile gitmiştir.

        Reyhan El Biruni

• Gazneli Mahmut ile birlikte 4 kez Hindistan seferine katıldı.
• Gazneli Mahmut’un ‘’sarayımın en değerli hazinesi’’ dediği kişidir.
• Hindistan seferlerinden sonra Hindistan’ın örf ve adetlerini anlattığı Tahkik-i Maril Hint adında bir kitap yazdı.
• Newton’dan önce yer çekimini söyledi.
• Dünya’nın çapını hesapladı.

• Firdevsi ‘’Şehname’’ ve Utbi ‘’Tarih-i Yemin’’ adlı eserini Gazneli Mahmut’a sunmuştur.
• Gazneli Mahmut ölümünden sonra ‘’Alemin Aslanı’’ ve ‘’Zamanın Yeganesi’’ olarak anılmıştır.
• Gazneliler ile birlikte Türkler İslam halifesinin koruyuculuğunu üstlenmiştir.
• Mahmut’un ölümünden sonra yaşanan 3 savaş ile Gazneliler yıkılma sürecine girmiştir.

→ 1035 Neva Savaşı

→ 1037 Serash Savaşı

→ 1040 Dandanakan Savaşı

• Bu üç savaş Büyük Selçuklu devleti ile yapılmış ve Selçukluların galibiyeti ile sonuçlanmıştır. Bu savaşlar Gazneli Devleti’ni yıkılma sürecine sokmuştur. Asıl yıkan ise Afganistan’ın yerli ırkı olan Gurlular olmuştur.
• Yıkılma sebeplerinden birisi de çok uluslu olmasıdır. Yöneticisi Türk halkı çok uluslu olan bir devlet idi.
• İslamiyet’i koruyan ve Sultan unvanını alan ilk devlet olmuştur.

3.BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1040-1157)

• Büyük Selçuklu Devleti’nin ilk lideri Selçuk Bey’dir. Selçuk Bey öldükten sonra yerine kardeşi Arslan Yabgu geçti.
• Tuğrul ve Çağrı Beyler döneminde 1040 Dandanakan Savaşı’nda Gazneliler mağlup edildi ve devlet resmen kuruldu.
• Kurulduğu yer İran’dır. Resmi kurucusu Tuğrul Bey’dir.
• Büyük Selçuklu Devleti’nde Sultan unvanını kullanan ilk hükümdar Tuğrul Bey olmuştur. Tuğrul Bey’i ‘’Sultan’’ ilan eden kişi kardeşi Çağrı Bey’dir. Çağrı Bey, kendisinin daha büyük olmasına rağmen hakkından feragat etmiş ve tahtı kardeşine bırakmıştır.
• ‘’1048 Pasinler Savaşı’’ Selçuklu Devleti’nin Bizans ile yaptığı ilk önemli savaş olmuştur. Bizans mağlup edildi ve bu savaş sonucunda Gürcü Kral’ı Liparit esir alınmıştır.
• Anadolu’ya ilk seferler başlamış oldu.
• 1055 Bağdat Seferi’nde Şii Büveyhoğulları’nın baskısı altındaki Abbasi halifesi kurtarıldı ve Büveyhoğulları yıkıldı. Böylece Selçuklular, İslam’ın koruyucusu oldu.
• Abbasi halifesi Tuğrul Bey’e Doğu’nun ve Batı’nın Sultanı unvanını vermiştir. Böylece İslam dünyasında ilk kez dini ve siyasi yetkiler birbirinden ayrılmıştır.
• Tuğrul Bey döneminde Büyük Selçuklu Devleti’nin ilk medresesi olan Nişabur Medresesi açıldı.
• Sultan Alparslan 1064 yılında Hristiyanlarca kutsal sayılan Ani Kalesi’ni fethetti ve Abbasi halifesi ona ‘’Ebu’l Feth’’ unvanını verdi. (Ebul Feth, fetihlerin babası anlamına gelir.)

Malazgirt Savaşı

1071 yılında Malazgirt Savaşı ile Sultan Alparslan Bizans’ı yenilgiye uğratmıştır.  ‘’  Böylece Anadolu’nun kapıları Türklere açıldı ve Türkiye tarihi başladı. ‘’ Bu savaşta Turan taktiği kullanılmıştır. Romen Diyojen esir düştü. Esir edilen İlk Bizans İmparatoru kendisi olmuştur. Bizans, Papa’dan yardım istedi ve Haçlı seferleri başladı. Malazgirt Savaşı sırasında Peçenek ve Uzlar, Selçuklu tarafına geçti. Malazgirt Savaşından sonra çok yorulan Alparslan, boy beylerine Anadolu için ‘’toprak fethedenin malıdır’’ demiştir. Amacı ise Türklerin Anadolu’da yerleşik olmasını sağlamak ve İslamiyet’in yayılmasını sağlamaktır.

• Hem Büyük Selçuklu Devleti hem ilk Türk beylikleri hem de Anadolu Selçuklu Devleti aynı dönemde yaşamıştır.
• Melik Şah dönemi devletin en parlak zamanıdır. Ömer Hayyam, Melikşah’a ‘’Celali Takvimini’’ sunmuştur.
• Ömer Hayyam tarafından Celali Takvimi oluşturuldu. (Melik Şah’ın ön adı Celalettin’dir.) O zamanlar Hicri Takvim kullanılıyordu. Bu takvim ise Ay yılı esaslıydı. Güneş yılı esaslı takvimlerden 10 gün daha kısa olduğu için diğer ülkelerle ticari sıkıntı yaşanıyordu.
• Bu dönemde Vezir Nizamülmülk’ün isteğiyle Türk tarihinde ilk kez İkta Sistemi uygulanmıştır.
• İkta sistemi dışında Divan ve Atabeylik sistemi de ilk kez Büyük Selçuklu Devleti’nde uygulanmıştır.

 

İkta Sistemi

Karahanlı, Gazneli ve Büyük Selçuklu Devletleri ikta sistemi kullanan devletlerdir. Osmanlı Devleti’nde bu sistemin adı tımardır. (dirlik) Meliklere, Emirlere ve komutanlara yaptıkları görevlerin karşılığında tahsis edilen topraklar ve bu toprakların vergi gelirleri karşılığında devlete atlı asker yetiştirilmesi sistemidir. İkta alan kişiye ‘’sipahi’’; sipahinin beslediği atlı askere ‘’cebelü’’ denirdi. İkta alan devlet görevlisi devletten maaş almaz, bu toprakların vergi gelirleriyle geçinirdi. Sistem merkezde değil, taşrada uygulanırdı. Bu yüzden bu sistemle merkezdeki askerlerin maaşlarının karşılanması söz konusu değildi.

• Hasan Sabbah (Batinilik) olayı ile devlet zayıflamış, Hasan Sabbah’ın adamları (Haşhaşiler) Nizamülmülk’ü öldürmüştür.
• Büyük Selçuklu Devleti, Katvan Savaşı’nda Karahitaylılar’a yenilmiş ve yıkılma sürecine girmiştir.
• Devletin yıkılma sebepleri:

            → Moğol kökenli Karahitaylılar’a Katvan Savaşı’nda yenilmesi,

           → İsmaili Tarikatı (Haşhaşiler, Hasan Sabbah)  zararlı faaliyetleri,

           → Veraset yapısı,

           →Abbasi Halifesi ve Abbasilerin zararlı faaliyetleri,

           →Atabeyler ve Melik’in bağımsızlık çalışmaları ve

           → Taht kavgalarıdır.

NOT:  Malazgirt Savaşı – Yurt Açan

Miryokefalon Savaşı – Yurt Tutan

Büyük Taarruz Savaşı- Yurt Kurtaran olarak bilinir.

MISIR’DA KURULAN İLK TÜRK İSLAM DEVLETLERİ

   Abbasilerin zayıflamasıyla oluşan Müslüman emirliklere ‘’Tevaif-i Mülük Devletleri’’ denir. BU devletler Tolunoğulları ve Ihşidilerdir. Ayrıca Eyyubiler ve Memlükler de Mısır’da kurulan ilk Türk İslam devletleri arasındadır.

1-TOLUNOĞULLARI (868-905)

• Tolunoğlu Ahmet tarafından Kahire’de kuruldu. Tolunoğlu Ahmet, çok sevilen bir yöneticidir. Mısır’a refah getirmiş ve hiçbir dini ayırt etmemiştir.
• Mısır’da ve Afrika’da kurulan ilk Türk devletidir.
• Yöneticisi Türk, halkı Arap olan bir devlettir. Resmi dili ise Arapça idi.
• Maristan adlı hastaneler ilk kez Tolunoğulları zamanında kuruldu.
• Eczaneyi inşa eden ilk devlettir ve ilaçları ihtiyaç sahiplerine bedava vermişlerdir.

2-IHŞİDİLER (AKŞİTLER) (935-969)

• Abbasi Valisi Muhammed Bin Togaç tarafından kurulmuştur.
• Ihşid, prens veya hükümdar anlamına gelmektedir. Bu lakap/künye Muhammed Bin Togaç’a Abbasi Halifesi tarafından verilmiştir. Akşit ise ‘’nur yüzlü’’ anlamına gelmektedir.
• Mekke-Hicaz bölgesine sahip olan ilk Türk devletidir.
• Dünyanın en güzel ve en büyük kütüphanesine sahip olan Fatimiler tarafından yıkılmıştır.

3-EYYUBİLER (1171-1252)

• Selahattin Eyyubi tarafından kuruldu.
• Hıttin Savaşı’nda Haçlı ordusunu yenerek Kudüs şehrini ele geçirdi. Bu savaşın kazanılmasında Kıpçaklar etkili olmuştur. Selahattin Eyyubi’ye ‘’Kudüs Fatihi’’ denmiştir.
• Eyyubiler, arma sistemleri ile Avrupalı şövalyelere örnek olmuştur.

    NOT: Arma sanatına ‘’heraldik’’ denir.

• Musevi hekim İbni Meymun bu devlette hizmet vermiştir.
• Eyyubilerin yıkılmasına Memlükler sebep olmuştur.

4-MEMLÜKLER (1250-1517)

• Aybeg tarafından Mısır’da kuruldu. Kelime manası köle
• ‘’Devlet-i Türkiyye (EdDevletü’tTürkiyye)’’ olarak da bilinir.
• Memlüklerin resmi dili Arapça’dır. Fakat çok kısa bir dönem Türkçe dili de kullanıldı.
• Veraset sistemi diğer Türk devletlerinden farklıdır. Komutanlar başa geçebilirdi bu da merkezi otoriteyi zayıflatmıştır.

   NOT: Memlükler yaklaşık 300 sene devam etmiş, Osmanlı ise 600 yıl. Buna rağmen Memlükler, Osmanlı Devleti’nden daha fazla taht değişikliği yaşamıştır. Sebebi ise veraset sistemidir.

• 1260 yılında Ayn Calud Savaşı’nda Moğolları dünyada ilk kez yenen devlet olmuştur.
• 1277 yılında Moğollar ile Elbistan Savaşı yapıldı ve Memlükler yine galip geldi.
• Memlükler, Halifeyi baskıdan kurtarmış ve Mısır’a getirmişlerdir. Böylece İslam dünyasının siyasi liderliğini ele almışlardır.
• 1516 Mercidabık ve 1517 Ridaniye Savaşları ile Osmanlı Devleti Padişahı Yavuz Sultan Selim Memlüklere son vermiş ve halifelik Yavuz’a geçmiştir.

İLK BEYLİKLER DÖNEMİ

Not: ÖSYM Beylikleri “Devlet” olarak sorabilir.

1-SALTUKLULAR

• Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliğidir. (1072)
• Ebulkasım Saltuk Bey tarafından kurulmuştur.
• Erzurum ve çevresinde hüküm sürmüşlerdir.
• Akdeniz limanlarından Türkistan’a kadar ticaret yollarında etkin oldukları için ticaret konusunda gelişmiş bir beyliktir.
• Geniş otlaklara sahip olduklarından dolayı hayvancılıkta gelişmişlerdir.
• Eserleri;

             →Kale Camii

            →Tepsi Minare

            →Üç Kümbetler

            →Mama Hatun Türbesi

            →Micingard Kalesi

• Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devleti tarafından yıkılmışlardır. (1202)

2-DANİŞMENTLİLER

• Danişment Ahmet Gazi tarafından kurulmuştur. (1080)
• Sivas-Tokat-Malatya çevresinde hüküm sürmüşlerdir.
• Niksar/Tokat’ta Anadolu’nun ilk medresesi olan Yağıbasan Medresesi’ni kurmuşlardır.
• Battalname ve Danişmentname gibi eserler bu dönemde yazılmıştır.
• İlk Beylikler döneminin en güçlüsüdür.
• Anadolu Selçuklu Devletini en çok uğraştıran beyliktir.
• 2014 yılında Niksar/Tokat’ta bulunan medresenin adı Çukur Medresedir.
• Eserleri;

            →Kayseri Ulu Camii

            →Niksar Ulu Camii

            →Melik Gazi Türbesi

           →Kayseri Kölük Camii

           →Amasya Hilafet Gazi Kümbeti

• Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devleti tarafından yıkılmışlardır. (1178)

3-MENGÜCEKLİLER

• Emir Ahmed Mengücek (Mengücek Gazi) tarafından Divriği ve Erzincan çevresinde kurulmuşlardır. (1080)
• Erzincan’da yaşanan depremler nedeniyle eserleri günümüze çok fazla ulaşamamıştır.
• 1985 yılından beri Anadolu’nun ilk külliyesi olan Sivas Divriği Ulu Camii UNESCO tarafından koruma altında tutulmaktadır.
• Mengücek Gazinin vefatı sonrasında iki kola (Erzincan Kolu ve Divriği Kolu) ayrılmıştır.
• Erzincan Kolu hükümdarı Davut Şah zamanında, dönemin fizik alimi Muvaffakkudn Abdüllatif eserler vermiştir.
• Eserleri;

           →Sitte Melek Türbesi

          →Kamereddin Türbesi

          →Divriği Ulu Camii

• Anadolu Selçuklu Devleti tarafından 1228’ de Erzincan Kolu, 1252’ de Divriği Kolu yıkılmıştır.
• Anadolu Selçuklu Devletine bağlanan son Türk beyliğidir.

4-ARTUKLULAR

• Artuk Bey tarafından Mardin, Harput ve Hasankeyf bölgelerinde üç kol olarak kurulmuştur. (1102)
• Artuk Bey Türkmenleri Reisi olarak bilinmektedir.
• Marco Polo ziyaret etmiştir. Seyahatnamesinde övgü ile bahsetmiştir.
• Eserler;

         →Hasankeyf

         →Malabadi

        →Hatuniye Medresesi

        →Necmettin Külliyesi

        →Koçhisar Ulu Cami

        →Semanın Medresesi

       →Mesudiye Medresesi

       →Yedi Kardeş Burcu

       →Evli (Ulu) Beden Burcu

• Artuklu Döneminin en ünlü bilim adamı El Cezeri’ dir. El Cezeri Sibernetik Biliminin kurucusudur. Eserleri;

            →Kitab-üş Hiyel (Eser)

           →Fil Saati (Tasarım)

          →Otomato (Eser)

• Harput Kolu 1224’de Anadolu Selçuk Devleti, Hasankeyf Kolu 1231’ de Eyyubiler ve Mardin Kolu 1409’ da Karakoyunlular tarafından yıkılmıştır.
• En son yıkılan beliktir. (1409)

5-ÇAKALAR

• Çaka Bey tarafından 1080 yılında İzmir ve çevresinde kurulmuştur.
• 1081 yılında kurduğu donanma ile ilk Türk donanmasını kurmuştur.
• İlk Türk amirali ve Türk denizcisi olarak kabul edilir.
• Günümüzde Deniz Kuvvetlerinin kuruluş yılı da 1081 olarak kabul edilmektedir.
• 1092 yılında Bizans kışkırtması ile Anadolu Selçuklu hükümdarı Kılıç Arslan tarafından öldürülmüştür.
• 1097 yılında Bizans saldırıları ile beylik sona ermiştir.

6-DİLMAÇOĞULLARI

• 1085 yılında Dilmaçoğlu Mehmet Bey tarafından Bitlis ve çevresinde kurulmuştur.
• 1300’lü yıllarda Akkoyunlular tarafından yıkıldığı düşünülmektedir.
• Türk tarihinin eşsiz örneklerinden Bitlis Ulu Camii bu beylik döneminde yapılmıştır.

7-AHLATŞAHLAR (ŞAH-İ ERMEN, SÖKMENLİLER)

• 1110 yılında Ahlat’ta Sökmen El-Kutbi tarafından kurulmuştur.
• Ahlatlı ustalar Anadolu’da değerli eserler kazandırmıştır. Ahlat Mezar Taşları ünlüdür.
• Ahilik bu beylik döneminde örgütleşmiş ve hiyerarşi kazanıp Anadolu’ya yayılmıştır.
• 1207 yılında Eyyubiler yıkmıştır.

8-İNALOĞULLARI

• Sadr Bey tarafından Diyarbakır ve çevresinde kurulmuştur. (1098)
• 1183 yılında Eyyubiler yıkmıştır.

9-ÇUBUKOĞULLARI

• 1085 yılında Çubuk Bey tarafından Harput ve çevresinde kurulmuştur.
• 1112 yılında Artuklular tarafında yıkılmışıtr.

10-TANRIVERMİŞ BEYLİĞİ

• 1074 yılında Tanrıvermiş Bey tarafından Efes Bölgesinde kurulmuştur.
• 1098 yılında Haçlı ve Bizans orduları tarafından yıkılmıştır.

 

ORTA ÇAĞ VE YAKIN DOĞU’DA KURULAN DİĞER DEVLETLER

1-AKKOYUNLULAR (1340-1508)

• Tur Ali Bey Akkoyunluların ilk önderidir ve 1340 yılında Trabzon-Rum Devletine akınlar düzenlemişlerdir. (Akkoyunlular ile ilgili bilgilere ilk kez 1340 yılında rastlanılmaktadır.) Bu akınlar sonucunda imparator kızını Tur Ali Beyin oğlu Kutlu Beye vermiştir.
• Kutlu Beyin oğullarından Kara Yüllük Osman Bey devletin temelini 1403 yılında Diyarbakır’da atmıştır ve Beyliğini ilan etmiştir.
• Diyarbakır, Harput ve Tebriz Bölgelerinde hakimiyet sağladılar.
• En ünlü hükümdarı Uzun Hasan’dır. Lakabı “Küçük Türk” tür. (Fatih Sultan Mehmet “Büyük Türk” tür.)
• Kur’an-ı Kerim’ i Türkçeye çevirmişlerdir.
• Ali Kuşçu, Celaleddin Devvani ve İsa Savcı gibi bilginler bu beylik döneminde yaşamışlardır.
• Fatih Sultan Mehmet’ in talebiyle Ali Kuşçu Osmanlıya gitmiştir.
• 1402 Ankara Savaşı’nda Osmanlıya karşı Timur’ un yanında oldular.
• Dini inançları ise Şii’dir.
• 1473 yılında Fatih Sultan Mehmet ile Uzun Hasan Otlukbeli Savaşı’nda karşı karşıya gelmişler ve savaşı Osmanlılar kazanmıştır.
• Eserleri:

            →Şeyh Matar Camii

           →Şeyh Safa Camii

           →Sultan Kasım Medresesi

           →Emir Bayındır Camii ve Kümbeti

• Karakoyunlular ile mücadele halinde olmuşlardır.
• 1503 ve 1508 yıllarında Şah İsmail önderliğindeki Safeviler tarafından yenilgiye uğramışladır. Bunun üzerine devlet fiili olarak sona ermiştir.

2-KARAKOYUNLULAR (1365-1469)

• Karakoyunlular Doğu Anadolu, Güney Kafkasya, Azerbaycan ve Kuzey Irak topraklarında egemenlik sürmüştür.
• Özellikle Azerbaycan Bölgesi’ nin Türkleşmesinde çok büyük katkıları vardır.
• Bayraklarında Sakalardan beri kullanılan ve “Ejderha Yüreği, Yaşam Çiçeği” anlamına gelen sembolü kullanmışlardır.
• Celayirlere bağlı olarak yıllarca (Bayram Hoca ve Murad Hoca Dönemleri) yaşayan Karakoyunlular, başa Kara Yusuf’ un geçmesi ile 1400’lü yıllarda Tebriz başkenti ile Devlet olmuşlardır.
• Timur’un üzerlerine gelmesi sebebiyle Memluklerden yardım istemişler ancak kabul etmediklerinden Yıldırım Beyazid’ den yardım istemişlerdir. Timur Yıldırıma Kara Yusuf’ u teslim etmesini söylemiş Yıldırım kabul etmemiştir. Buda 1402 yılındaki Ankara Savaşını tetikleyen sebeplerden olmuştur.
• 1402 yılında Ankara Savaşında Osmanlıyı desteklemişlerdir.
• 1467 yılında Akkoyunlular hükümdarı Uzun Hasan tarafından düzenlenen baskında Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah ölmüş ve devlet yıkılmıştır.
• Tebriz’de bulunan Gök Mescid (Mescid-i Kebud) en güzel eserlerindendir.
• Anadolu’ya koyun heykelleri yapmışlardır.

Not: Akkoyunlular ve Karakoyunlular, Anadolu’da Balbal geleneğini devam ettiren iki devlettir.

Not: İlk Türk Devletlerinde ölen kişilerin mezarlarının başına dikilen ve insan şeklinde yontulmuş heykellerdir.

3-SAFEVİLER (1501-1736)

• Karakoyunlu hükümdarı Cihan Şah Safevi Tarikatı başındaki Şeyh Cüneyd’e Erdebil Bölgesini boşaltmasını istemiş, Şeyh Cüneyd Uzun Hasan’ a sığınmış ve onun kız kardeşi ile evlenmiştir. Şeyh Cüneyd’ in oğlu Uzun Hasan’ın kızı ile evlenmiş ve (Şah) İsmail isminde çocukları olmuştur.
• Şah İsmail Osmanlının kontrolünde zorlandığı göçebe Türkmenleri yanına almış ve Akkoyunluları yıkarak Tebriz’i almıştır.
• 1511 yılında Osmanlı’da Şah Kulu İsyanını çıkartmıştır.
• Yavuz Sultan Selim 1514 yılında durumun önemini fark etmiş ve Çaldıran Savaşında Saferiler’i bozguna uğratmıştır.
• İran’ı şiileştirmişlerdir.
• 1736 yılında yıkılma dağılmaya başlamışlardır.

4-BABÜR DEVLETİ (1526-1858)

• 1526 yılında Timur devletinden Babür Şah tarafından Hindistan’da kurulmuştur. Babür Şah’ın hayatını anlattığı eser “Babürname”dir.
• Başkenti Agra’dır.

Not: Hindistan’da kurulan ilk Türk Devleti Yeni Delhi Sultanlığı’dır. Gazneliler Afganistan’ın Gazne şehrinde kurulmuş ve daha sonra Hindistan’dan toprak almıştır.

• Babür hükümdarlarından Şah Cihan eşi Mümtaz (Ercüment Nur Banu) Sultan için Agra’da “Tac Mahal” isimli eseri yaptırmıştır.
• 1858 yılında İngilizlerin sömürge faaliyetleri ile bulunduğu Hindistan’da başlattıkları bir isyanla devlet yıkılmıştır.

5-HARZEMŞAHLAR (1097-1231)

• Büyük Selçuklu Devletine bağlı eyalet olan Harzem Bölgesi (İran, Kafkasya, Dağıstan, Aral Gölü çevresi) büyük bir bölge olmakla birlikte Selçuklu Devletince atanan Valilerce yönetilirdi.
• Vali olarak atanan Anuş Tekin zamanında özerk bir bölge gibi hareket edilmiştir ve devletin ilk temelleri atılmıştır.
• Büyük Selçukluların (Ahmed Sencer)Katvan Savaşında Karahitaylılara yenilmesi üzerine Atsız Harzemşah(Selçuklu Valisi) Selçuklulara karşı isyan etse de yenilmiş ve Selçukluya bağlı kalmıştır.
• Selçuklu hükümdarı Ahmed Sencer vefat edince, dönemin Harzem lideri ve Ahmed Sencer’e bağlılığı olan İl Arslan bağımsızlığını ilan etti.
• Kendilerini “Büyük Selçuklu Devletinin varisi olarak” görmüşlerdir ve Büyük Selçuklunun topraklarını ellerinde tutmaya çalışmışlardır.
• Büyük Selçuklu Devleti sonrası kurulan devletlerden Anadolu Selçuklu Devleti ile 1230 yılında Yassıçemen Savaşı yapılmış ve mağlup olmuşlardır.
• Moğolların yaptığı akınlar ve Yassıçemen Savaşı sonrası devlet sona etmiştir.

6-TİMUR DEVLETİ (1369-1507)

• Çağatay Emiri Timur tarafından kurulmuştur ve Semerkant başkenttir.
• Harzem, Doğu Türkistan, İran, Azerbaycan, Hindistan Delhi Sultanlığı, Irak, Suriye ve Anadolu Bölgelerinde etkinlik göstermişlerdir.
• 1402 yılında Osmanlı hükümdarı Yıldırım Beyazid ile arası açılmış ve Ankara Savaşı yaşanmıştır. Ankara Savaşını kazanarak Osmanlı Devletinin Fetret Dönemine girmesine sebep olmuştur.
• Timur Döneminde Uluğ Bey, Ali Kuşçu, Hüseyin Baykara gibi ünlü bilim adamları yaşamıştır.
• Çağatay Türkçesinin en büyük yazarı olan Ali Şir Nevai bu dönemde yaşamıştır.
• Türkçe ile Farsçanın karşılaştırılmasının yapıldığı ve Ali Şir Nevaiyeye ait olan eserin adı Muhakemet-ül Lugateyn’dir.
• Altınorda devletini parçalamışlardır ve bundan dolayı Karadeniz Bölgesinde Ruslar güçlenmiştir.
• Ahmet Yesevi’nin türbesini yaptırmışlardır.
• 1507 yılında Özbekler tarafından devlete son verilmiştir. Timur hanedanlığında etkili olan Babür Hindistan’a doğru geçiş Babür Devletini kurmuştur.

7-MOĞOLLAR (CENGİZ İMPARATORLUĞU) (1206-1368)

• 1206 yılında Cengiz Han (Temuçin) tarafından kurulan İmparatorluk Dünya’nın %20’den fazlasına yayılmıştır.
• Cengiz Han temelini Türk Törelerinden alan ve dili Uygurca olan “Yasaname-i Büzürg”ü yazdırmıştır. Bizler bunu “Cengiz Yasaları” olarak bilmekteyiz.
• 1227 yılında Cengiz Han’ın ölümü ile vasiyetine uygun olarak devletin belirli bölgelerinin yönetimi oğulları arasında paylaştırılmıştır. Bu bölgelerde Moğol İmparatorluğuna bağlı devletler kurulmuştur.
• Cengiz Han’dan sonra İmparatorluğun başına oğlu Ogeday geçmiş, diğer oğlu Tuluy onun naibi olmuştur.
• 1243 yılında Anadolu Selçuklu Devleti ile Kösedağ Savaşı yapılmıştır ve galip ayrılmışlardır.
• 1260 yılında tarihlerindeki ilk yenilgiyi AynCalut Savaşında (İlhanlı Devleti) Memluklerden aldılar.
• Moğol Devletleri;

 ALTIN ORDA DEVLETİ (1246-1502)

• Cengiz Han oğlu Cuci’ ye yönetmesi için Günümüz Rusya ve Kafyakasya Bölgesini kaplayan yeri vasiyet etmiştir.
• Cuci’ nin vefatından sonra oğlu Batu Han 1246 Altın Orda Devletini kurmuştur.
• İslam Dinine inanan ilk Moğol-Türk devletidir.
• Cuci ve oğlu Batu Rusların güçlenmesine engel olmuştur.
• Timur’ un yaptığı akınlar sonrasında devlet zayıflamış ve parçalanmıştır. 1502 yılında tamamen yıkılmışlardır.
• Kaybedilen topraklarında Kazan, Kırım, Sibir, Astrahan ve Nogay Hanlıkları kurulmuştur.

Not: “Orda” kelimesi çadır anlamına gelmektedir.

ÇAĞATAY HANLIĞI (1227-1347)

• Cengiz Han’ın oğlu Çağatay’ın yönettiği Günümüz Özbekistan Bölgesinde kurulmuş Moğol-Türk devletidir.
• İslam Dini hakimdir
• Zamanla Türkleşmeye başlamışlardır.
• Timur tarafından zayıflatılmıştır ve devlet 1347’de sona ermiştir.

İLHANLI DEVLETİ (1256-1336)

• Cengiz Han’ ın torunu Hülagü Han tarafından 1256 yılında kurulmuş olan, başkenti Tebriz olmak üzere Azberbaycan, İran, Anadolu ve Kafkaslarda hüküm süren Moğol-Türk devletidir.
• 1256 yılında Alamut Kalesini ele geçirip Batınilik’ e son vermişlerdir.
• 1258 yılında Abbasi Halifesini indirmişlerdir. Abbasi Halifesi Memluklere kaçmıştır.
• Anadolu Selçuklu Devletini egemenliği altına almışlardır.
• 1260 yılında Ayn-ı Calut Savaşında Memluklere yenildiler.
• İslamiyet’i kabul etmişlerdir.
• 1336 civarlarında zamanla yok olmuşlardır.

KUBİLAY (YUAN) HANEDANLIĞI (1271-1368)

• Cengiz Han’ ın oğlu Tuluy babasının vefatı üzerine İmparatorluğun başına geçen kardeşi Ogeday’ ın naipliğini yapmıştır. Tuluy’ un oğlu Kubilay Çin’de Yuan (Kubilay) Hanlığını kurmuştur.
• Dini olarak Budizm yaygındır.
• Türkleşmeyen ve İslam’ı kabul etmeyen tek Moğol Devletidir.
• Marco Polo bu devleti ziyaret etmiştir ve ”İl Milione” ismindeki eserini bu devlet ile tamamlamıştır.
• Çin’de ortaya çıkan ve kendilerine “Kırmızı Başörtülü Ordu” denilen grup 1368 yılında Kubilay Hanlığını devirmiştir.

Bu konunun devamı olan Türk İslam Devletleri Kültür Medeniyet konusuna geçmek için buraya ; bir önceki konu olan İslamiyet öncesi Türk Tarihi konusuna geçmek için buraya tıklayınız.